Niniejszy artykuł ma na celu zwrócenie uwagi obywateli Polski (i nie tylko Polski), mieszkających poza granicami kraju, tudzież mających powiązania osobiste lub majątkowe, w co najmniej dwóch krajach, na rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w
sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (zwane dalej Rozporządzeniem).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego jest aktem prawnym, który obowiązuje bezpośrednio na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej i nie wymaga podejmowania dodatkowych działań legislacyjnych. Rozporządzenie to znajduje zastosowanie do spadków otwartych nie wcześniej niż dnia 17 sierpnia 2015 roku. Dzień otwarcia spadku – to dzień śmierci spadkodawcy.
Najistotniejszym z punktu widzenia każdego, kto chciałby świadomie uregulować sprawę schedy spadkowej po sobie, jest to, iż rozporządzenie poddaje ogół spraw spadkowych pod działanie prawa tego państwa, w którym zmarły (spadkodawca) miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. Prawo to określi zatem reguły dotyczące dziedziczenia tak ustawowego, jak i testamentowego, a co za tym idzie porządku dziedziczenia, wydziedziczenia, zachowku, zapisów testamentowych i inne,
niezależnie od tego jakie obywatelstwo posiadał zmarły i niezależnie od miejsca sporządzenia testamentu.
I tak obywatel polski, który sporządził testament w Polsce po dniu 17 sierpnia 2015 roku (nie dokonując w nim wyboru prawa – o czym poniżej) i mieszka we Włoszech, musi mieć świadomość, że w razie śmierci, dziedziczenie po nim podlegać będzie prawu włoskiemu, a sprawa spadkowa odbędzie się przed włoskim sądem (notariuszem). Wszystko to niezależnie od tego gdzie położony jest majątek spadkowy. W takim przypadku, włoski organ – stosując włoskie prawo – rozstrzygnie m.in. o tym, czy dyspozycja zmarłego zawarta w testamencie jest wiążąca. To włoskie prawo określi także komu, na jakich zasadach i w jakiej wysokości przysługuje zachowek. Zaś w razie podważenia testamentu, lub jego braku – ustalenie spadkobierców ustawowych odbywać się będzie według
prawa włoskiego.
Użyte powyżej sformułowanie „mieszkając” jest uproszczeniem. To gdzie zmarły miał miejsce zwykłego pobytu ustalał będzie sąd (organ) orzekający w sprawie spadkowej, dokonując ogólnej oceny okoliczności życia zmarłego w latach poprzedzających jego śmierć i w chwili jego śmierci, uwzględniając w szczególności czas trwania i regularność obecności zmarłego w danym państwie oraz warunki i powody tej obecności.
Co ma zrobić obywatel polski, który mieszka we Włoszech (lub w innym państwie), a chciałby aby sprawa spadku po nim była rozstrzygana według prawa polskiego?
Musi w testamencie dokonać wyboru prawa polskiego, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku. Zgodnie z w/w Rozporządzeniem 650/2012, każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci.
A co w przypadku obywateli polskich, którzy sporządzili testament przed 17 sierpnia 2015 roku nie dokonując wyboru prawa, a w chwili śmierci mieszkali poza krajem ojczystym (zakładając otwarcie spadku po nich po dniu 17 sierpnia 2015 roku)?
W takiej sytuacji, zgodnie z Rozporządzeniem domniemywa się, że spadkodawca dokonał jednak wyboru swojego prawa ojczystego, jako prawa właściwego dla dziedziczenia po nim.
Miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, poza prawem właściwym dla dziedziczenia, determinuje także właściwość sądu orzekającego w sprawie spadkowej (tudzież właściwość organu – gdyż w wielu państwach odpowiednie prerogatywy przysługują także notariuszom). I tak sądem (organem) orzekającym będzie sąd (organ) państwa, w którym zmarły (spadkodawca) miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci. Może to mieć niebagatelne znaczenie z uwagi choćby na koszty postępowania, tudzież na konieczność dojazdu stron postępowania. Należy pamiętać o tym, że sporządzenie testamentu nie oznacza, iż spadkobierca uniknie drogi sądowej. Zarówno w przypadku dziedziczenia z testamentu, jak i – w razie jego braku – w przypadku dziedziczenia ustawowego, konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego (w Polsce odbywa się to przed sądem lub przed notariuszem).
Czy spadkodawca może mieć wpływ na właściwość sądu orzekającego w jego sprawie spadkowej?
Tak może. Dokonując wyboru prawa ojczystego będącego jednocześnie prawem państwa członkowskiego Unii Europejskiej – w sposób jak opisano powyżej. Wówczas jego spadkobiercy będą mogli podpisać tzw. umowę prorogacyjną i wskazać sąd państwa ojczystego spadkodawcy, jako
posiadający wyłączną jurysdykcję do orzekania w sprawie dotyczącej spadku. A zatem wskazanie w testamencie przez obywatela polskiego prawa polskiego, jako regulującego dziedziczenie po nim, umożliwia jego spadkobiercom wybór: czy sprawę spadkową przeprowadzić przez sądem polskim, czy przed sądem np. włoskim (jeżeli to we Włoszech zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci). Rozporządzenie 650/2012 ustanawia ponadto europejskie poświadczenie spadkowego. Jest to
dokument stanowiący jednolity dla wszystkich państw członkowskich, uproszczony formularz, o który do uprawnionego organu (sądu lub notariusza) mogą wystąpić spadkobiercy. W Polsce jest to alternatywa dla sądowego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub notarialnego
poświadczenia dziedziczenia. Jest to zatem dokument, który służy do wykazania praw do spadku po danej osobie. Zaletą tego dokumentu jest to, iż dla swej skuteczności w innych państwach członkowskich UE, związanych rozporządzeniem (rozporządzenie nie obowiązuje w Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii), nie będzie wymagał uznania ani stwierdzenia wykonalności.
Tekst: Anna Gąsienica
