5 maja 1945 roku o godzinie 17 oddziały amerykańskie przekroczyły bramę niemieckiego obozu koncentracyjnego Gusen. Tego samego dnia wyzwolony został główny obóz Mauthausen, a na przełomie kwietnia i maja pozostałe filie systemu obozów Mauthausen-Gusen.
Do dziś żyjący były więzień Gusen Stanisław Zalewski tak wspominał tamte chwile: „Amerykanie weszli do Gusen II 5 maja 1945 roku około godziny 17.00. A właściwie to wbiegło na teren obozu kilku amerykańskich żołnierzy, z których jeden krzyknął po polsku: «Jesteśta wolni». Co się po tym działo, nie sposób opisać. Płacz, łzy, wzajemne ściskanie i «Jeszcze Polska nie zginęła…» Swoje hymny narodowe zaczęli śpiewać też więźniowie innych narodowości.”
Dla Stanisława Zalewskiego, od 1943 więźnia Auschwitz i Gusen, oraz wielu innych więźniów skończył się niewyobrażalny koszmar. Jednak upragnionej wolności nie doczekało wielu. Z około 190 tysięcy osadzonych w systemie obozów Mauthausen-Gusen zamordowanych zostało około 90 tysięcy osób, obywateli co najmniej 26 państw, w samym Gusen z niemal 78 tysięcy zamordowanych zostało prawie 45 tysięcy więźniów.
Gusen to w mrocznej historii ludzkości miejsce tragiczne, zaś dla polskiej pamięci szczególnie, nie tylko ze względu na liczbę więźniów i ofiar pochodzących z Polski, ale dlatego, że w dużej części byli to ludzie wykształceni celowo aresztowani w pierwszych miesiącach wojny – stąd obóz ten zaczął być nazywany obozem zagłady inteligencji polskiej (Vernichtungslager für die polnische Intelligenz). Rocznica wyzwolenia Gusen utrwala pamięć o wszystkich więźniach Gusen, a byli wśród nich m. in. Polacy, Hiszpanie, obywatele ówczesnej Jugosławii, ówczesnego Związku Sowieckiego, Węgier, Francji, Luksemburga. System obozów Mauthausen-Gusen to także miejsce zagłady tysięcy polskich i europejskich Żydów.
W tym szczególnym dniu zwracamy się do rządu Republiki Austrii o podjęcie pilnych kroków w celu doprowadzenia do godnego upamiętnienia ofiar byłego obozu Gusen, którego teren pozostawał zaniedbany przez dziesięciolecia. Liczymy na realizację działań zapowiedzianych w umowie koalicyjnej.
Polska oczekiwała, że stosowne decyzje o wykupie przez państwo austriackie z rąk prywatnych terenów, pozostałości po obozie Gusen, zostaną podjęte przed 75 rocznicą jego wyzwolenia. Rozumiejąc obecne ograniczenia, wynikające z pandemii, wyrażamy nadzieję, że obóz Gusen – przez więźniów nazywany „przedsionkiem” czy nawet „dnem piekła”, miejsce wyjątkowe ze względu na tragiczną historię w czasie wojny, powojenny brak upamiętnienia, niegasnącą obecność w pamięci zbiorowej wielu państw i społeczeństw – w końcu doczeka się godnego miejsca pamięci. Zgodnie z deklaracją Premiera RP Mateusza Morawieckiego podczas jego wizyty w byłym niemieckim nazistowskim obozie Auschwitz w grudniu ubiegłego roku, Polska pozostanie w tej sprawie aktywna i, uznając kompetencje Republiki Austrii, jest gotowa do realizacji, w porozumieniu z organizacjami byłych więźniów oraz państwami pochodzenia ofiar, wszelkich działań na rzecz godnego upamiętnienia, z wykupem gruntów, na których mieścił się obóz włącznie.
Nigdy nie zapomnimy o cierpieniu więźniów systemu obozów Mauthausen-Gusen, jesteśmy to winni pomordowanym, ocalonym oraz przyszłym pokoleniom. To istotna część świadomości historycznej i tragicznej spuścizny wielu społeczeństw, część naszego europejskiego dziedzictwa.
Jacek Czaputowicz
Minister Spraw Zagranicznych RP
Poniżej oświadczenie w języku włoskim:
Dichiarazione in occasione del 75° anniversario della liberazione del sistema di campi di concentramento di Mauthausen-Gusen
Il 5 maggio del 1945, alle ore 17.00, le truppe americane varcarono la porta del campo di concentramento tedesco di Gusen. Nello stesso giorno fu liberato il Campo principale di Mauthausen e, a cavallo tra aprile e maggio, gli altri satelliti del sistema di campi di concentramento di Mauthausen-Gusen.
L’ex prigioniero di Gusen Stanisław Zalewski, ancora oggi vivo, ha ricordato così quei momenti: „Gli americani entrarono a Gusen II il 5 maggio del 1945 intorno alle 17.00. Più esattamente un piccolo gruppo di soldati americani entrò di corsa nel campo, e uno di loro urlò in polacco: „Siete liberi”. Quello che successe dopo non si può descrivere. Pianti, lacrime, abbracci, alcuni cantavano „La Polonia non è ancora morta”. Anche i prigionieri di altre nazionalità cominciarono a cantare i propri inni nazionali”.
Per Stanisław Zalewski, dal 1943 prigioniero di Auschwitz e Gusen, e per molti altri prigionieri si concluse allora un incubo inimmaginabile. Tuttavia, furono molti coloro che non poterono raggiungere la tanto agognata libertà. Di circa 190 mila prigionieri del sistema di campi di concentramento di Mauthausen-Gusen, furono uccise intorno a 90 mila persone, cittadini di almeno 26 paesi; solo a Gusen, di circa 78 mila prigionieri, ne furono assassinati intorno a 45 mila.
Gusen è un luogo tragico nell’oscura storia dell’umanità, e in particolare per la memoria polacca, non solo per il numero di prigionieri e di vittime provenienti dalla Polonia, ma anche perché questi furono in larga parte persone istruite, arrestate intenzionalmente nei primi mesi della guerra – perciò questo campo iniziò essere detto il “campo di sterminio dell’intellighenzia polacca” (Vernichtungslager für die polnische Intelligenz). L’anniversario della liberazione di Gusen commemora il ricordo di tutti i prigionieri di Gusen, tra cui ci furono polacchi, spagnoli, cittadini dell’allora Jugoslavia, dell’allora Unione Sovietica, dell’Ungheria, della Francia, del Lussemburgo. Il sistema dei campi di concentramento di Mauthausen-Gusen è anche il luogo dello sterminio di migliaia di ebrei polacchi ed europei.
In questo giorno speciale, chiediamo al governo della Repubblica d’Austria di intraprendere azioni urgenti per commemorare le vittime dell’ex campo di Gusen, la cui area è stata trascurata per decenni. Contiamo sull’attuazione delle azioni annunciate nell’accordo di coalizione.
La Polonia si aspettava che decisioni adeguate in merito all’acquisto da parte dello stato austriaco di terreni privati residui del campo di Gusen sarebbero state prese prima del 75° anniversario della sua liberazione. Comprendendo le attuali limitazioni derivanti dalla pandemia, auspichiamo che il campo di Gusen – dai prigionieri chiamato „il vestibolo” o persino „il fondo dell’inferno”, un luogo unico per la sua tragica storia durante la guerra, per la mancanza di commemorazione nel periodo successivo, per l’imperitura presenza nella memoria collettiva di molti paesi e società – divenga infine un dignitoso luogo di memoria. In accordo con la dichiarazione del Primo Ministro della Repubblica di Polonia Mateusz Morawiecki durante la sua visita all’ex campo nazista di Auschwitz nel dicembre dello scorso anno, la Polonia continuerà a essere attiva in tale materia e, riconoscendo le competenze della Repubblica d’Austria, è pronta ad attuare, in consultazione con le organizzazioni degli ex prigionieri e con i paesi d’origine delle vittime, tutte le azioni volte a una degna commemorazione, incluso l’acquisto dei terreni su cui si trovava il campo.
Non dimenticheremo mai la sofferenza dei prigionieri del sistema dei campi di concentramento di Mauthausen-Gusen, lo dobbiamo alle persone assassinate, ai sopravvissuti e alle generazioni future. Questa è una parte importante della consapevolezza storica e della tragica eredità di molte società, parte del nostro patrimonio europeo.
Jacek Czaputowicz
Ministro degli affari esteri della Repubblica di Polonia
