W dniach od 7 do 30 listopada br. w Mediolanie odbędzie się wystawa Aleksandry Liput.
Poniżej szczegóły.
.
.
Foul Air
Suchość ust i pragnienie picia, wewnątrz ogień wielki, pojźrzenie ponure i rozmaite — to tylko
niektóre z długiej listy objawów wskazujących na zetknięcie z morowym powietrzem, opisanych w
tomie Instructia abo nauka, jak się sprawować czasu moru (1613)1. W ramach popularnej od
średniowiecza aż do dziewiętnastego wieku miazmatycznej teorii chorób, morowe powietrze było
bezpośrednią przyczyną dziesiątkujących ludność epidemii dżumy, cholery, czy ospy. Znane także jako
mór lub miazmaty, morowe powietrze to pochodzące z wnętrza ziemi wyziewy gnilnego powietrza,
których pojawienie się zwiastowało chorobę i śmierć.
Trwoga przed niewidzialnymi, niemożliwymi do przewidzenia i pokonania zarazami musiała być
paliwem dla wyobraźni. Jak się okazuje, choć dzisiejsza wiedza medyczna daje nam szansę
przezwyciężenia, a co najmniej wyjaśnienia większości chorób zakaźnych, wzięci z zaskoczenia szybko
wracamy do starych nawyków. Doświadczenie pandemii pokazało, że mechanizmy psychologiczne,
takie jak szukanie winnego, którego rolę pełniły niegdyś wyłonione ze społeczności kozły ofiarne,
upiory, zmarli i czarownice, wciąż w nas żyje, czego dowodzą niezliczone teorie spiskowe powstałe w
ostatnich latach. Zjawisko to doskonale obrazują np. statystyki dotyczące przestępstw o podłożu
antysemickim w Niemczech, których 2275, najwięcej od 20 lat, popełniono w 2020 roku2.
Również dawne wierzenia, pozornie nieaktualne od setek lat, podlane silnym poczuciem niepokoju,
spontanicznie odżyły, dając pole magicznym praktykom. W pierwszych miesiącach pandemii,
znacznie zwiększyła się popularność astrologii i okultyzmu online. W marcu i kwietniu liczba
wzmianek o duchach wzrosła o 83% w porównaniu ze styczniem i lutym 2020 r.3 Przed laty, jedną z
wielu mistyczno-magicznych, przeplatających się z tradycją chrześcijańską metod ochrony przed
morowym powietrzem było zaznaczanie wokół wioski granicy, orząc ziemię zaprzęgiem ciągniętym
przez parę bliźniaczych wołów i kierowanym przez bliźniaków.4 Dziś znów, w obliczu
niespodziewanego zagrożenia o bezprecedensowym zasięgu, celem, przybierającym często
zaskakujące formy, stało się odzyskanie poczucia kontroli. Komu nie udało się wyrwać z
rzeczywistości namiastki sprawczości, pozostało zaprzeczenie.
„W zaczepnej lub odpornej walce z temi nieczystymi siłami, posługują się zachodnie ludy europejskie
wodą, ogniem, wrzawą, obchodzeniem (zataczaniem koła lub oborywaniem), odwracaniem się lub
tylko milczeniem”—pisał Henryk Biegeleisen w Lecznictwie Ludu Polskiego (1929)5. W obliczu lęku,
frustracji i niewiedzy, dobre jest wszystko, co przynosi ulgę. O istotności apektu psychologicznego
pisał już zresztą w XVII wieku zaskakująco współczesny Petrycy z Pilzna1: „Na jad powietrza
morowego niemasz nic gorszego, jako bać się moru. Bo myślenie o tym, czego się bojemy, przywodzi
nas do zarazy, jako mówimy pospolicie, i tak bywa. Imaginatio facit casum.”
Niegdyś tak realne dla zbiorowej wyobraźni, dziś tylko symboliczne “morowe powietrze” (“foul air”)
stało się punktem wyjścia dla wystawy o tym samym tytule, artystki wizualnej Aleksandry Liput.
Szczęki z podwójnym szeregiem zębów i podwójne serce wskazujące na upiora, węże wijące się
wokół kopców usypanych z ziemi—to obiekty, którymi artystka wypełnia przestrzeń galerii Oxilia,
powołując do życia środowisko nasycone archetypami. Liście i gałązki ruty, które miały chronić przed
czarownicami i urokami, przybierają tu formę postapokaliptycznych amuletów. Ich nienaturalny
rozmiar i stal, z której zostały wykonane potęgują wrażenie nierealności. Na potrzeby wystawy galeria
tonie w czerwieni, kolorze pękającym od znaczeń — zaobserwowany na twarzy oznaczał, że mamy do
czynienia z upiorem, a w postaci łuny na niebie zwiastował mór i nieszczęście6. Do obalenia
miazmatycznej teorii choroby na rzecz teorii zakaźnej doszło dopiero w drugiej połowie XIX wieku
m.in. dzięki odkryciom L. Pasteura, J. Listera, R. Kocha i J. Snowa. Dziwnym trafem, nazwiskiem tego
pierwszego nazwano stację mediolańskiego metra położoną w najbliższym sąsiedztwie galerii Oxilia.
Aleksandra Liput w swojej twórczości porusza tematy związane z lękiem, mechanizmami
dziedziczenia traum, a także szeroko rozumianą duchowością i myśleniem magicznym. Jej prace,
odnoszące się do utopijnego świata marzeń i pragnień, przywołują na myśl obiekty stworzone przez
dawne plemiona, kojarzone z odprawianiem czynności o charakterze magicznym lub religijnym. W
„Foul Air” artystka zebrała wszystkie te elementy, powołując do życia środowisko, w którym
zanurzenie się prowadzi, z jednej strony, do skonfrontowania się z własnymi lękami, a z drugiej, do
zrozumienia jak silnym impulsem jest indywidualna potrzeba stworzenia spójnej historii wyjaśniającej
otaczający nas świat.
1) Sebastian Petrycy z Pilzna, „Instructia abo nauka, jak się sprawować czasu moru”, W Krakowie, w
drukarni Mikołaja Loba, 1613
2) „Żydzi „kozłem ofiarnym” pandemii. Antysemityzm w Niemczech najsilniejszy od 20 lat,”
Dziennik.pl, 16.02.2021 https://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/8096619,zydzi-koziol-ofiarny-
pandemia-koronawirusa-antysemityzm-niemcy-rekord-20-lat.html
3) ”Interest in ‘The Occult’ Booms During Lockdown,” Leia Reid, Brandwatch, 07.05.2023
https://www.brandwatch.com/blog/react-covid-19-occult/
4) Weronika Elertowska, „Morowe powietrze,” tekst do wystawy w Centrum Rzeźby Polskiej w
Orońsku, 2022
5) Henryk Biegeleisen, „Lecznictwo ludu polskiego”, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1929
6) Łukasz Kozak, „Upiór. Historia naturalna”, Fundacja Evviva L’arte, 2020
Dobrosława Nowak (ur. 1987 w Poznaniu)—autorka tekstów, kuratorka, założycielka platformy
internetowej The Italian Art Guide, promującej sztukę współczesną we Włoszech. Magister
Psychologii na Uniwersytecie in. Adama Mickiewicza w Poznaniu, licencjat Sztuki Rejestracji Obrazu
na Uniwersytecie Artystycznym w Poznaniu, absolwentka kursu Najnowsze trendy w sztuce
współczesnej w Accademia di Belle Arti di Brera w Mediolanie.
Aleksandra Liput 1989– artystka wizualna, zajmująca się głównie ceramiką i tkaniną, tworzy obiekty i
instalacje. W swojej twórczości porusza problemy związane z szeroko rozumianą duchowością i
magicznymi przedmiotami. Inspiracji poszukuje w dawnych wierzeniach i opowieściach. Interesuje się
koncepcjami związanymi z mitem i utopią. Asystentka w Pracowni Rysunku na Wydziale Malarstwa
Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W 2023 roku obroniła doktorat zatytułowany “Dzisiaj za
oknem drzewa wyglądały jak żywe istoty na księżycu” prezentowany w Galerii Labirynt 2 w Lublinie
odwołujący się do koncepcji retrotopii oraz potrzeb duchowych współczesnego człowieka.
Instytut Adama Mickiewicza jest narodową instytucją kultury, której celem jest budowanie trwałego
zainteresowania polską kulturą na świecie. Instytut współpracuje z partnerami zagranicznymi i
inicjuje międzynarodowy dialog kulturalny zgodnie z celami i zadaniami polskiej polityki zagranicznej.
Instytut realizował projekty kulturalne w 70 krajach na 6 kontynentach. AMI finansowany jest ze
środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
.
Foul Air
Bocca impastata e grande arsura, fuoco che imperversa nel corpo, sguardo cupo e mutevole:
sono solo alcuni di una lunga lista di sintomi tipici per il contatto con l’aria miasmatica descritti
nel volume Instructia albo nauka, jak się sprawować czasu moru (Instructia, ovvero lezioni di
comportamento ai tempi della pestilenza) del 1613. Nella dottrina miasmatica diffusa dal
Medioevo sino all’Ottocento, l’aria miasmatica fu indicata come causa diretta delle epidemie
di peste, colera o vaiolo che decimavano le popolazioni di allora. Conosciuta anche
semplicemente come miasmi, l’aria miasmatica è un insieme di esalazioni putride provenienti
dall’interno della terra e la loro comparizione annunciava pestilenza o la morte stessa.
Il timore delle pestilenze invisibili, impossibili da prevedere e da sconfiggere alimentava senza
dubbi l’immaginazione. Come si è osservato di recente, nonostante la conoscenza nel campo
medico ci dia l’opportunità di vincere o perlomeno di spiegarci la maggior parte delle malattie
contagiose, quando esse ci colgono di sorpresa, torniamo velocemente alle nostre vecchie
abitudini. L’esperienza della pandemia ha dimostrato che i meccanismi psicologici come la
ricerca del colpevole che nel passato veniva identificato con un capro espiatorio individuato
nella società, o con un vampiro, un morto, una strega, restano sempre vivi. Questo viene
confermato da varie teorie di complotto emerse negli ultimi anni. Il fenomeno è perfettamente
illustrato p. es. dalle statistiche riguardanti i crimini di sfondo antisemita in Germania, dei quali
2275 (numero più alto nell’ultimo ventennio) sono stati perpetrati nell’anno 2020.
Anche le antiche credenze, all’apparenza non più attuali da centinaia di anni, sono
spontaneamente rinate, accompagnate da un forte senso di angoscia, dando spazio a varie
pratiche di magia. Nei primi mesi della pandemia è aumentato in modo incisivo il successo
dell’astrologia e dell’occultismo online. A marzo e aprile il numero di riscontri riguardanti i
fantasmi è aumentato dell’83% rispetto al gennaio e febbraio 2020. Tempo fa uno dei metodi
magici collegati alla tradizione cristiana per proteggersi dall’aria miasmatica fu quello di
segnare intorno ad un paese un solco arando la terra con un tiro di buoi gemelli condotto da due
uomini gemelli. Oggi di nuovo, davanti ad un pericolo inaspettato che ha un raggio d’azione
senza precedenti, lo scopo di tutti diventa quello di recuperare il senso di controllo che a volte
prende forme sorprendenti. A quelli che non riescono a strappare alla realtà un minimo di senso
di gestione rimane solo la negazione.
Nella lotta contro queste forze oscure i popoli europei occidentali si servono dell’acqua, del
fuoco, del rumore, accerchiano o confinano arando uno spazio, o volgono soltanto le spalle in
silenzio – scriveva Henryk Biegeleisen nel volume Lecznictwo Ludu Polskiego (Modalità di
cura nel popolo polacco, 1929). Davanti al timore, alla frustrazione e alla poca conoscenza tutto
va bene, basta che porti sollievo. Dell’importanza dell’aspetto psicologico nel Seicento scriveva
in maniera sorprendentemente moderna Petrycy di Pilzno: “Al cospetto del veleno nell’aria non
c’è di peggio che temere la pestilenza. Perché pensare a quello di cui abbiamo paura ci porta
alla pestilenza stessa, come si suol dire, ed è così che succede. Imaginatio facit casum”.
“L’aria miasmatica” (foul air), un tempo così imprescindibile per l’immaginario collettivo, oggi
solo di valore simbolico, è diventata il punto di partenza ed anche il titolo per la mostra
dell’artista visiva, Aleksandra Liput. Le mascelle con doppie file di denti, il cuore doppio che
indica la presenza del vampiro, i serpenti che strisciano intorno ai cumuli di terra. Con essi
l’artista riempie lo spazio della galleria Oxilia, dando vita ad un ambiente pieno di archetipi. Le
foglie e i rametti di ruta che dovevano proteggere dalle streghe e dalla magia acquisiscono la
forma di amuleti postapocalittici. Le loro dimensioni sproporzionate e l’acciaio di cui sono fatti
amplificano il senso di irrealtà. La galleria durante l’esposizione è immersa nel color rosso,
pregno di significati. Il rossore in viso era segno di un contatto col vampiro. Il bagliore rosso
nei cieli annunciava pestilenza ed era sempre di malaugurio. La dottrina miasmatica è stata
abolita a favore della teoria di contagiosità solo nella seconda metà dell’Ottocento grazie alle
scoperte di L. Pasteur, J. Lister, R. Koch e J. Snow. Sorprendentemente, è proprio Pasteur a
dare il nome alla stazione della metropolitana di Milano più vicina alla galleria Oxilia.
Aleksandra Liput nella sua produzione artistica tratta tematiche legate alla paura, ai meccanismi
di traumi ereditari, ed anche alla spiritualità sensu lato ed al pensiero magico. I suoi lavori si
riferiscono al mondo utopistico di sogni e di desideri che riportano alla mente gli oggetti creati
dalle antiche tribù, associati alle pratiche magiche e religiose. Nell’esposizione “Foul Air”
l’artista ha radunato tutti questi elementi, creando uno spazio in cui possiamo immergerci
affrontando i nostri timori e dall’altro canto capire quanto sia forte l’impulso di creare una storia
coerente che possa spiegare il mondo circostante.
1) Sebastian Petrycy di Pilzno, Instructia albo nauka, jak się sprawować czasu moru, W
Krakowie, w drukarni Mikołaja Loba, 1613
2) https://wiadomosci.dziennik.pl/swiat/artykuly/8096619,zydzi-koziol-ofiarny-pandemia-
koronawirusa-antysemityzm-niemcy-rekord-20-lat.html [consultato: 16.02.2021]
3) https://www.brandwatch.com/blog/react-covid-19-occult/ [consultato: 07.05.2023]
4) Weronika Elertowska, Morowe powietrze, testo per l’esposizione al Centrum Rzeźby
Polskiej (Centro di Scultura Polacca) di Oronsk, 2022
5) Henryk Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego, Polska Akademia Umiejętności, Kraków
1929
6) Łukasz Kozak, Upiór. Historia naturalna, Fundacja Evviva l’arte, 2020
Dobrosława Nowak (Poznan, 1987) – autrice di testi, curatrice di mostre, fondatrice del progetto
online The Italian Art Guide, che promuove l’arte contemporanea in Italia. Ha conseguito la
laurea magistrale in Psicologia all’Università Adam Mickiewicz di Poznan, la laurea triennale
in Fotografia all’Università dell’Arte di Poznan, e ha partecipato al corso Ultime Tendenze
dell’Arte Contemporanea all’Accademia di Brera a Milano.
Aleksandra Liput (1989) – artista visiva che opera soprattutto nel campo della ceramica e dei
tessuti, creando installazioni. Nella sua produzione l’artista tratta problematiche legate alla
spiritualità e agli oggetti magici. Cerca ispirazione nelle credenze e nei racconti antichi. Si
interessa alle concezioni legate a mitologia e utopia. Lavora al Dipartimento di Pittura della
Accademia delle Belle Arti di Varsavia. Nel 2023 ha conseguito il dottorato di ricerca intitolato
Oggi fuori della finestra gli alberi sembravano degli esseri vivi sulla luna, presentato alla
galleria Labirynt di Lublino, il quale riprende le tematiche di retrotopia e di fabbisogno
spirituale dell’uomo contemporaneo.
L’Istituto Adam Mickiewicz è un ente nazionale di cultura il cui scopo è suscitare interesse
continuo per la cultura polacca nel mondo. L’Istituto collabora con i partner esteri ed è
promotore di un dialogo culturale internazionale conforme ai fini ed alla funzione della politica
estera della Polonia. L’Istituto Adam Mickiewicz ha realizzato numerosi progetti in oltre 70
Paesi dei 6 continenti. È finanziato dal Ministero della Cultura e del Patrimonio Nazionale della
Repubblica di Polonia.
