Zapraszamy na rozmowę z panią Joanną Raczkowską, prezentującą niezwykle interesujący serwis „Otwórz Książkę”, który wspiera otwarty i bezpłatny dostęp do literatury naukowej:
Wasz projekt digitalizacji i udostępniania książek i publikacji naukowych online jest stosunkowo nowy na polskim rynku medialnym, cofnijmy się więc do początków: kiedy i w jakich okolicznościach narodził się taki pomysł? Od razu spotkał się z zainteresowaniem Polskiej Akademii Nauk czy potrzeba było na to więcej czasu i starań? Skąd zdobyliście na to fundusze?
Pomysł zbudowania serwisu rodził się stopniowo. Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego już od lat 90. zajmowało się udostępnianiem polskiej społeczności naukowej cyfrowych zasobów wiedzy. Wraz z rozwojem ruchu otwartego dostępu, w który ICM UW był zaangażowany od początku (jesteśmy pierwszym polskim sygnatariuszem Deklaracji Berlińskiej), rozpoczęliśmy prace nad udostępnianiem treści w modelu otwartym.
W odniesieniu do serwisu Otwórz Książkę ważnym wydarzeniem było nawiązanie przez ICM współpracy z Creative Commons – międzynarodową organizacją wspierającą wolną kulturę. Organizacja ta opracowała narzędzia prawne służące otwartości treści (także naukowych), tzw. wolne licencje. My zaś zaadaptowaliśmy licencje CC do warunków krajowych i podjęliśmy próbę zastosowania ich bezpośrednio do książek naukowych. Uruchomienie serwisu było możliwe dzięki finansowemu wsparciu Funduszu Stypendialnego i Szkoleniowego, udzielonemu nam w 2008 r.
Wtedy zaczęła się przygoda, która trwa do dziś i, co ważne, cieszy się rosnącym zaufaniem użytkowników, zarówno po stronie czytelników, jak i autorów. Ufają nam także ważne instytucje naukowe, o czym świadczy m.in. objęcie naszych działań honorowym patronatem Polskiej Akademii Nauk. Ówczesny prezes, pan prof. Michał Kleiber, uczynił to z wielką życzliwością, nie stwarzając jakichkolwiek problemów.
Projekt ma na celu wspieranie łatwo dostępnej i bezpłatnej nauki. Do kogo jest skierowany, tylko do naukowców czy także do nauczycieli i studentów?
Nasz serwis skierowany jest do wszystkich, którzy poszukują wiedzy naukowej, w tym uczniów, studentów, naukowców, nauczycieli, oraz tych, którzy chcą rozwijać swoje zainteresowania. Społeczność Otwórz Książkę tworzą zatem zarówno profesjonaliści, jak i entuzjaści nauki, których łączy idea otwartego dostępu przy poszanowaniu prawa autorskiego. Z pomocą modelu otwartej nauki i z wykorzystaniem internetu pragniemy wzmocnić dyskurs naukowy, poszerzyć krąg jego uczestników, a w dalszej perspektywie umożliwić współpracę naukową między akademikami i nie akademikami.
Jesteśmy przekonani, że wiedza nie może być utożsamiana z informacją, dlatego utworzyliśmy serwis, którego celem jest nie tylko bezpłatne udostępnianie wartościowej literatury naukowej, ale także promocja zachowań polegających na dzieleniu się swoją twórczością naukową, otwartości na merytoryczny dialog, wymianę myśli, twórczą krytykę i postęp w dziedzinie nauki.
Czy mogą się do was zwracać o pomoc w poszukiwaniach jakiejś publikacji prywatne osoby czy polonijne instytucje, stowarzyszenia, szkoły…?
Oczywiście. Osoby lub instytucje poszukujące danego tytułu mogą złożyć swoją propozycję za pomocą formularza zgłoszeniowego dostępnego w zakładce „Zaproponuj książkę”. Kryterium zgłoszenia książki stanowi jej wartość naukowa lub dydaktyczna. Interesują nas monografie, prace zbiorowe, w tym materiały konferencyjne, podręczniki akademickie i naukowe raporty z badań, stanowiące pomoc zarówno dla środowiska akademickiego (pracowników naukowych i dydaktycznych, studentów), jak i osób spoza jego kręgu (związanych z nauką ze względu na pracę zawodową lub własne zainteresowania).
Formularz występuje w dwóch wersjach: dla użytkowników Otwórz Książkę i dla bibliotekarzy naukowych. Wyodrębnienie tych ostatnich ma na celu rozpoznanie potrzeb czytelniczych użytkowników polskich bibliotek naukowych, w tym m.in. pozyskanie informacji o książkach najczęściej wypożyczanych czy też najczęściej zgłaszanych do zakupu lub/i digitalizacji przez pracowników uczelni, osoby niebędące pracownikami uczelni lub studentów. To informacje istotne w procesie gromadzenia i udostępniania naszych zasobów. Bibliotekarze naukowi zaś nie tylko mają do nich dostęp, ale też posiadają wiedzę, jak z nich korzystać.
Każdy może skorzystać z waszej „biblioteki cyfrowej”? Trzeba się zarejestrować?
Kolekcja Otwórz Książkę dostępna jest dla wszystkich. Można z niej korzystać w dowolnym miejscu i czasie – warunkiem jest jedynie dostęp do internetu. Publikacje można czytać online bądź pobrać je na dysk. Nie trzeba przy tym się rejestrować ani logować. Jak wspomniałam, serwis funkcjonuje zgodnie z założeniami otwartego dostępu (Open Access). Oznacza to dostępność tekstów bez barier technicznych, bez opłat i bez ograniczeń prawnych.
Kolekcja prac obejmuje tylko rzadkie, obecnie niedostępne w obiegu publikacje?
W serwisie gromadzimy i udostępniamy współczesną polską literaturę naukową. Szczególne miejsce w naszej kolekcji zajmują publikacje niedostępne już na rynku w wersji drukowanej ze względu na niskie nakłady lub brak reedycji. Chcemy z pomocą nowych technologii zwiększyć ich dostępność i odpowiedzieć na potrzeby tych osób, które – żyjąc z daleka od ośrodków akademickich, naukowych księgarń i bibliotek – są często wykluczone z tradycyjnego obiegu wiedzy i informacji naukowych. Swobodny dostęp do książek naukowych umożliwia korzystanie z nich proporcjonalnie do zapotrzebowania.
Poza tym nowe, cyfrowe życie książki stanowi niekiedy znakomitą okazję do korekty błędów popełnionych w wydaniu drukowanym, zaś z uwagi na brak wznowień wydawniczych dotąd nieskorygowanych. Kilka prac w naszej kolekcji zostało dzięki temu zaktualizowanych poprzez zamieszczenie w metadanych stosownej erraty. Przykładem jest książka „Ludność Warszawy na przełomie XIX i XX wieku” prof. Marii Nietykszy wydana w 1971 r.
Posiadamy jednak w swoich zbiorach także wiele publikacji wydanych w nowym milenium czy też wprost w ostatnich pięciu latach. Ku naszej radości coraz więcej wydawców decyduje się także na publikowanie książek na wolnych licencjach Creative Commons, dzięki czemu ich autorzy mogą swobodnie rozpowszechniać je w wielu miejscach jednocześnie. Przykładem takiej pracy w Otwórz Książkę jest „Kształtowanie się systemu wartości od dzieciństwa do wczesnej dorosłości” dr. hab. Jana Cieciucha, która w 2014 r. została wyróżniona prestiżową Nagrodą Teofrasta w kategorii najlepsza psychologiczna książka naukowa roku.
Nawiązaliście także współpracę z wydawnictwami, czy są skłonne udostępniać wam poszukiwane prace, które ukazały się w niskich nakładach?
Wydawnictwa z reguły nie zgłaszają sprzeciwu wobec digitalizacji prac i włączenia ich do kolekcji Otwórz Książkę. Kłopotliwa niekiedy okazuje się kwestia warunków prawnych, na jakich publikacje mają zostać udostępnione. Nie zawsze wydawcy chcą uwalniać prace na licencjach Creative Commons, chociaż zauważamy pewne korzystne zmiany w tym zakresie. Coraz częściej dostrzegają wyraźne zalety wykorzystania modelu otwartego dostępu.
Jedną z nich jest niewątpliwie fakt, iż stosując otwarty dostęp, wydawcy odpowiadają na potrzeby i oczekiwania tej grupy swych odbiorców, która pragnie mieć możliwość jak najszerszego ponownego wykorzystania udostępnianych treści. Udostępnianie publikacji naukowych na licencjach Creative Commons pracuje zatem na wizerunek wydawnictwa jako jednostki nowoczesnej, reagującej na potrzeby swoich czytelników, świadomej aktualnych praktyk i rozwiązań w sposobach komunikacji (ze szczególnym uwzględnieniem komunikacji naukowej). Jest to wartość nieoceniona, zważywszy na fakt, że osiągana za pomocą prac, w stosunku do których nie podejmowano ani nie planowano żadnych wznowień edytorskich, wskutek czego przez lata nie przynosiły one wydawcy żadnych korzyści materialnych.
Z jakich dziedzin nauki macie najwięcej publikacji?
W naszej kolekcji dominują prace z obszaru nauk humanistycznych i społecznych. Prawdziwymi „liderami” dyscyplin naukowych serwisu są historia, socjologia, kulturoznawstwo i ekonomia. Przy czym warto zaznaczyć, iż o wyniku tym decyduje przede wszystkim fakt interdyscyplinarności naszych zbiorów. Niemal wszystkie książki serwisu przypisywane są do kilku dyscyplin naukowych, ponieważ ich tematyka badawcza obejmuje wiele dziedzin wiedzy. W ten sposób publikacje z innych dyscyplin „pracują” na „sukces” „przodującej” czwórki.
Całość zbiorów Otwórz Książkę obejmuje także prace z dziedziny nauk biologicznych, technicznych, medycznych i nauk o zdrowiu. Mamy też książki z zakresu filmu, muzyki, plastyki i teatru. Multidyscyplinarność, ponadregionalność i ponadinstytucjonalność to jedne z wielu cech, które czynią serwis atrakcyjnym dla szerokiej grupy odbiorców o zróżnicowanych potrzebach informacyjnych. I, co istotne, wyróżniają go na tle innych projektów digitalizacyjnych.
Czy można znaleźć także artykuły publikowane w prasie naukowej?
Nie. Jak wcześniej wspomniałam, Otwórz Książkę udostępnia wyłącznie wydawnictwa zwarte: monografie, prace zbiorowe, w tym materiały konferencyjne, podręczniki akademickie i naukowe raporty z badań. Miejscem na gromadzenie i udostępnianie artykułów naukowych jest Repozytorium CeON, które – podobnie jak Otwórz Książkę – prowadzone jest w ramach działań Platformy Otwartej Nauki. Oprócz artykułów naukowych Repozytorium CeON zawiera także książki, materiały konferencyjne, raporty badawcze i rozprawy doktorskie. Aktualnie udostępnia ponad 5 tys. publikacji z różnych dziedzin wiedzy.
Czym jest Platforma Otwartej Nauki?
Platforma Otwartej Nauki to cyfrowa kolekcja polskich publikacji naukowych, centrum kompetencji w zakresie otwartych modeli komunikacji naukowej i dystrybucji wiedzy oraz ośrodek oferujący rozwiązania i narzędzia umożliwiające wdrażanie tych modeli przez podmioty zewnętrzne.
Działamy na rzecz zwiększenia dostępności, widoczności i oddziaływania dorobku polskich naukowców. Wspieramy badaczy, wydawców czasopism oraz instytucje naukowe w dzieleniu się ich wiedzą i kompetencjami. Czynimy to na wiele sposobów. Po pierwsze, analizujemy sposoby komunikacji naukowej (polecamy Państwa uwadze np. raport „Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza”, opisujący stan otwartości w polskiej nauce). Następnie, prowadzimy serwisy umożliwiające otwarty dostęp do treści naukowych (czasopism, książek, artykułów etc.), takie jak Otwórz Książkę, Biblioteka Nauki czy wspomniane wcześniej Repozytorium CeON. Organizujemy też bezpłatne konferencje i szkolenia dla środowiska akademickiego, doradzamy naukowcom i instytucjom, jak za pomocą otwartego dostępu zwiększyć zasięg swojego dorobku. Opracowujemy również rozwiązania infrastrukturalne i prawne, które ułatwiają instytucjom naukowym wdrażanie otwartego dostępu.
Posiadacie jakieś „białe kruki” w waszej kolekcji?
Może zabrzmi to nieskromnie, ale znaczna część naszych zbiorów to „białe kruki”. Wynika to z profilu naszego serwisu. Otwórz Książkę nastawione jest przede wszystkim na udostępnianie prac dawno wydanych, niezwykle trudno dostępnych dziś na rynku księgarskim.
Możemy pochwalić się unikatowymi pracami z zakresu historii, w tym m.in. publikacjami Andrzeja Wyczańskiego (1924-2008), wieloletniego pracownika naukowego Instytutu Historii PAN, współorganizatora Biblioteki Narodowej w Warszawie, w której w latach 1949-1959 zbudował Stację Mikrofilmową i kierował nią z dużym sukcesem. Fragmentem dorobku naukowego Antoniego Mączaka (1928-2003), autora ważniejszych publikacji polskiej historiografii XX w., czy Marii Boguckiej, badającej dzieje społeczeństwa, jego kultury i mentalności.
W zakresie historii starożytnej polecamy Państwa uwadze serię „Akme. Studia historica”, stworzoną i redagowaną przez Ryszarda Kuleszę. W Otwórz Książkę udostępniliśmy osiem z dziesięciu dotychczas opublikowanych tomów serii. Z kolei dzieje Królestwa Polskiego znakomicie opracowali tacy autorzy Otwórz Książkę, jak Barbara Grochulska, Maria Nietyksza, Ryszard Kołodziejczyk czy Wiesław Puś.
Ważną część naszej kolekcji stanowią prace Michała Tymowskiego, historyka, badacza dziejów Afryki, laureata Nagrody Prezesa Rady Ministrów 2013 za wybitne osiągnięcia naukowe. Prof. Michał Tymowski był kierownikiem i uczestnikiem badań terenowych w Afryce zachodniej. Prowadził wykłady zagraniczne na Uniwersytetach Paris IV-Sorbonne, École des hautes études en sciences sociales w Paryżu i Universidade Agostinho Neto w Angoli. Organizował dziesiątki międzynarodowych konferencji naukowych poświęconych historii wczesnych państw i historii Afryki, które odbywały się w Polsce, Francji, Włoszech, Holandii, Ghanie, Mali. Jest autorem kilkuset publikacji naukowych wydanych w językach polskim, francuskim, angielskim, rosyjskim, chorwackim i bułgarskim, poświęconych pierwocinom organizacji państwowych w Europie wczesnośredniowiecznej i w Afryce, historii wczesnych państw w Afryce zachodniej i dorzecza Nigru (m.in. Timbuktu i Mali), antropologii politycznej, więziom społecznym, tradycji ustnej jako przekaźnikowi tożsamości historycznej, pierwszym kontaktom Europejczyków z Afrykanami w XV i na początku XVI w. Redagował i współtworzył monumentalną „Historię Afryki” (Wrocław 1996) oraz opracował i opublikował szereg relacji z pierwszych podróży Europejczyków do Afryki.
Posiadamy też ciekawe tytuły z obszaru historii gospodarczej Polski i świata XIX i XX w., w tym m.in. prace Janusza Kalińskiego z Kolegium Ekonomiczno-Społecznego SGH, autora ważnych analiz w zakresie planu odbudowy gospodarczej Polski w latach 1947-1949 czy transformacji gospodarki polskiej po 1989 r. W prezentowanej w serwisie kolekcji siedmiu prac prof. Janusz Kaliński omawia główne źródła problemów gospodarczych w Polsce Ludowej, m.in. problemy rolnictwa w PRL, zagadnienia związane z handlem i finansami oraz sytuację gospodarczą kraju na tle międzynarodowym. Łączy przy tym refleksję historyczną z odniesieniem do gospodarki kraju w czasach transformacji i jego pozycji na rynkach światowych.
Jako istotną pomoc w pracy naukowej nad dziejami gospodarczymi Polski lat 1918-1989 polecamy kompletną serię trzech prac bibliograficznych opracowanych przez pracowników Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej SGH: „Bibliografię historii gospodarczej Drugiej Rzeczypospolitej”, „Bibliografię historii gospodarczej Polski podczas II wojny światowej” i „Bibliografię historii gospodarczej Polski w latach 1944-1989. Zbiór został pomyślany przede wszystkim z myślą o studentach SGH uczestniczących w zajęciach z historii gospodarczej. Niemniej może posłużyć wszystkim, którzy interesują się tą problematyką.
Zainteresowanym historią stroju w Polsce polecamy prace Ireny Turnau (1925-2008), znakomitej uczonej, socjologa, historyka kultury materialnej i etnografa historycznego, autorytetu naukowego w dziedzinie historii włókiennictwa i ubioru polskiego. Prof. Irenę Turnau interesował ubiór jako znak społeczny różnych grup społecznych dawnej i współczesnej Polski. Badała strefy podziału produkcji odzieży w Polsce, opisywała różnorodne stroje polskie, np. szlachecki, mieszczański, ludowy i narodowy, wraz z ich wieloma funkcjami: ochronną, semiologiczną i estetyczną. Analizowała także zjawisko mody i systemów wartości uznawanych w danej warstwie społecznej. W Otwórz Książkę udostępniamy m.in. unikatowy „Słownik ubiorów”, gromadzący ponad 3 700 tys. nazw ubiorów i dodatków do nich, a także uzbrojenia zaczepnego i ochronnego w całej ich barwności i bogactwie, noszonych przez ludzi różnych stanów dawnej Rzeczypospolitej. W słowniku tym badaczka zgromadziła efekt swej ponad 50-letniej pracy związanej z objaśnianiem nazw ubiorów, wyrobów tekstylnych i skórzanych.
Cieszymy się także z kolekcji prac Grażyny Demenko, językoznawczyni, która opracowała największy w Europie zasób fonetyczno-akustyczny JURISDICT – korpus polskiego języka mówionego stanowiący główny element systemu Automatycznego Rozpoznawania Mowy ARM. System ARM odegrał znaczącą rolę w praktyce akademickiej, medycznej i sądowniczej.
Ponadto jesteśmy dumni z bogatej kolekcji trzynastu prac Ryszarda Tadeusiewicza, niekwestionowanego specjalisty w zakresie informatyki, automatyki i robotyki, biocybernetyki i inżynierii biomedycznej, trzykrotnego rektora Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Prof. Ryszard Tadeusiewicz jest członkiem wielu stowarzyszeń naukowych w Polsce i za granicą, w tym m.in.: Polskiej Akademii Umiejętności, Polskiej Akademii Nauk (prezes Krakowskiego Oddziału PAN), Polskiego Towarzystwa Naukowego Edukacji Internetowej, Komitetu Rozwoju Edukacji Narodowej PAN, Europejskiej Akademii Nauki, Sztuki i Literatury, Rosyjskiej Akademii Nauk Przyrodniczych. Posiada tytuł profesora honorowego kilku uniwersytetów krajowych i zagranicznych i jest laureatem wielu nagród i odznaczeń, w tym także konkursów „Mistrz Mowy Polskiej” w 2002 r. i „Popularyzator Nauki” w 2013 r. Jako wielki pasjonat nauki popularyzuje ją wszędzie, gdziekolwiek to możliwe. Jest autorem kilkuset publikacji, m.in. takich, od których zaczynało się życie nowych dyscyplin naukowych w Polsce, np. prac „Biocybernetyka” (Kraków 1978) i „Podstawy elektroniki medycznej” (Kraków 1978), stanowiących impuls do rozwoju dyscypliny naukowej biocybernetyka i inżynieria biomedyczna. W Otwórz Książkę prezentujemy też dzieło, które doczekało się największej w dorobku Profesora liczby tłumaczeń. To „Społeczność Internetu” – praca miała trzy wydania w Polsce i została przetłumaczona na cztery języki: słowacki, rosyjski, niemiecki i ukraiński. Inne tytuły Ryszarda Tadeusiewicza bywały tłumaczone głównie na angielski i rosyjski, zatem także ze względu na języki przekładu książka ta zachowuje swą interesującą odrębność.
Na koniec wspomnę o pracy, która może zainteresować Państwa ze względu na miejsce zamieszkania. To „Tradycja i władza: Królestwo Włoch pod panowaniem Karolingów 774-875” Anety Pieniądz-Skrzypczak. Książka stanowi próbę wyjaśnienia przyczyn niezwykłych sukcesów Karola Wielkiego, który w 774 roku, po wielomiesięcznym oblężeniu, wkroczył do Pawii, kładąc kres istnieniu niezależnego Królestwa Longobardów w Italii. Zwycięstwo to otwiera okres największych triumfów politycznych monarchy, nazywanego „ojcem Europy”. Praca dr Anety Pieniądz-Skrzypczak ukazuje strategie budowania podstaw władzy frankijskiej dynastii na nowo podbitych ziemiach, metody legitymizacji tejże władzy i stosunek zdobywców do miejscowych tradycji.
W chwili obecnej gromadzimy i udostępniamy książki naukowe z ponad pięćdziesięciu dyscyplin naukowych. Znaczna część prac to publikacje niedostępne już na rynku w wersji drukowanej. Przetworzone do postaci elektronicznej zyskują nowe życie i poszerzają grono swych dotychczasowych czytelników. Osoby poszukujące unikatowych treści naukowych z różnych dziedzin wiedzy z pewnością znajdą w naszych zasobach coś interesującego.
Oprócz polskiej literatury naukowej dysponujecie także publikacjami w innych językach?
Tak. Naszą kolekcję tworzą prace naukowe polskich uczonych pisane także w językach obcych. Aktualnie mamy kilkanaście książek napisanych w językach angielskim i francuskim.
Jakie są wasze inne pomysły na rozpowszechnienie i rozbudowanie waszego portalu? Inne inicjatywy?
Naszym celem jest przede wszystkim systematyczne wzbogacanie kolekcji. Jednocześnie staramy się być obecni tam, gdzie toczą się debaty o dostępności literatury naukowej, o otwartym dostępie i komunikacji naukowej. Uczestniczymy w wydarzeniach dotyczących cyrkulacji wiedzy w nauce, czytelnictwa i kultury. Byliśmy obecni m.in. na: That Camp 2013, Big Book Festival 2014 czy VIII Bałtyckiej Konferencji Zarządzanie i Organizacja Bibliotek „Czytelnictwo w dobie informacji cyfrowej. Rozwój, bariery, technologie”.
Wszędzie, gdzie jesteśmy, zachęcamy naukowców do „otwierania” ich publikacji poprzez nasz serwis. Myślę, że czynimy to skutecznie, gdyż społeczność naszych autorów i czytelników sukcesywnie rośnie. Jest to widoczne m.in. w liczbie dostępnych w serwisie książek i ich pobrań oraz w liczbie użytkowników na Facebooku.
Na zakończenie proszę przypomnieć naszym czytelnikom adres portalu Otwórz Książkę.
Bardzo chętnie: otworzksiazke.pl.
Dziękuję serdecznie za rozmowę.
Rozmawiała Agnieszka Barbara Gorzkowska
