Kolej na świecie wciąż się rozwija. Łączna długość torów kolejowych przekroczyła milion kilometrów, a prognozy mówią o 3-5% wzroście tej liczby w okresie roku w nadchodzących latach. Jak kolej wpływa na środowisko, co nam grozi i jak temu zaradzić? W oparciu o najnowsze badania przygotowaliśmy odpowiedzi na te pytania.

W jaki sposób kolej wpływa na środowisko?

Zdobytą do tej pory wiedzę na temat oddziaływania infrastruktury transportowej na środowisko przyrodnicze zawdzięczamy głównie dziedzinie badań zwanej ekologią dróg. Mimo że drogi i koleje łączy szereg podobieństw, to jednak różnią się one pod wieloma względami. Różnice te mają istotny wpływ na charakter ich oddziaływań na środowisko przyrodnicze. Najistotniejszymi wśród nich są:

• dużo niższe natężenie ruchu na szlakach kolejowych;
• mniejsza emisja spalin w przypadku kolei;
• mniejsza śmiertelność zwierząt na torach;
• szlaki kolejowe są węższe w porównaniu z drogami;
• ruch kolejowy charakteryzuje się długimi interwałami wolnymi od ruchu pojazdów.

Śmiertelność

Podobnie jak w przypadku dróg, również na szlakach kolejowych dochodzi do kolizji pojazdów ze zwierzętami. Jednak w przypadku kolei dochodzi jeszcze jeden czynnik, związany z kolizjami ptaków z przewodami trakcji oraz przypadki porażenia prądem. Większość badań dotyczących śmiertelności zwierząt na torach bazuje na analizie przypadków kolizji ze zwierzętami o dużych rozmiarach ciała, jak kopytne czy drapieżne. Spowodowane jest to większą widocznością ciał dużych zwierząt oraz dłuższym ich zaleganiem, co przekłada się na większą ich wykrywalność podczas badań. Niewiele natomiast wiadomo na temat kolizji z mniejszymi zwierzętami. Zagadnienie to jest z kolei dużo lepiej poznane w odniesieniu do infrastruktury drogowej.

Efekt bariery

Szlaki kolejowe stanowią barierę w zakresie fizycznym oraz behawioralnym. Bariera fizyczna występuje w przypadku gdy zwierzęta nie są w stanie przekroczyć infrastruktury kolejowej. Dotyczy to zwierząt o mniejszych rozmiarach ciała, dla których same tory są przeszkodą trudną do pokonania (np. żółwie). Bariera behawioralna występuje w sytuacji gdy zwierzęta unikają przekraczania szlaków kolejowych. Przykładem są arterie kolejowe przecinające obszary leśne. Dochodzi w ten sposób do fragmentacji siedliska, powstaje otwarta przestrzeń będąca barierą dla gatunków typowo leśnych (np. niektóre gatunki nietoperzy).

Utrata, przekształcenie i fragmentacja siedlisk

Budowa nowych szlaków komunikacyjnych powoduje utratę siedlisk i zwykle ich fragmentację. Może to skłaniać niektóre gatunki do wycofania się z terenów objętych inwestycją. Oddziaływanie w tym kontekście będzie bardziej znaczące w odniesieniu do zwierząt o dużych areałach osobniczych (np. niedźwiedź, wilk) oraz gatunków wyspecjalizowanych (np. gatunki stenotopowe).

Pozostałe oddziaływania

Pojazdy kolejowe wraz z infrastrukturą towarzyszącą mogą generować szereg innych niekorzystnych oddziaływań względem populacji zwierząt oraz roślin i siedlisk bytujących w pobliżu szlaków kolejowych. Zalicza się do nich zanieczyszczenia chemiczne, dźwiękowe oraz świetlne, które mogą prowadzić do utraty siedlisk poprzez efekt wykluczenia oraz zaostrzać efekt barierowy.

Jak minimalizujemy szkodliwe oddziaływanie kolei?

Zapobieganie przekraczania szlaków kolejowych

Jednym ze skutecznych rozwiązań ograniczających śmiertelność zwierząt w wyniku kolizji z pojazdami jest instalacja ogrodzeń wzdłuż arterii kolejowych. Jest to rozwiązanie efektywne w kontekście nakładów finansowych. Skuteczność tego rozwiązania może jednak prowadzić do niekorzystnych skutków ekologicznych poprzez potęgowanie efektu barierowego. Z tego względu środek ten powinien być stosowany równocześnie wraz z przejściami dla zwierząt, w celu utrzymania drożności i przepływu osobników pomiędzy populacjami.

Celem niektórych rozwiązań jest ograniczenie liczby zderzeń ze zwierzyną przy jednoczesnej eliminacji efektu bariery towarzyszącemu ogrodzeniom. W ten sposób działają dźwiękowe systemy sygnalizacyjne, wyzwalane tuż przed pojawieniem się pociągu.

Inne rozwiązania, jak instalacja słupów wzdłuż torów, w odpowiedniej odległości od siebie, zapobiegają kolizjom z pojazdami zwierząt latających (ptaki i nietoperze).

Przejścia dla zwierząt

Rozwiązaniem umożliwiającym zwierzętom bezpieczne przekraczanie szlaków kolejowych są przejścia dla zwierząt – górne (np. mosty ekologiczne) oraz dolne (np. przepusty). Im bardziej struktura i aranżacja przejścia przypomina środowisko naturalne, tym jest ono chętniej wykorzystywane przez zwierzęta.

Konstrukcje dedykowane zwierzętom bywają bardzo kosztowne, toteż alternatywnym środkiem jest modyfikacja istniejących struktur, pełniących inne funkcje. Jednym z takich rozwiązań jest np. instalacja półek dla zwierząt w obrębie przepustów odwadniających. Jest to jednak środek pomocniczy, gdyż przepust taki będzie wykorzystywany jedynie przez niektóre zwierzęta. Będą z niego korzystały mniejsze gatunki zwierząt, a będzie on nieskuteczny w odniesieniu do np. kopytnych. Wykazano eksperymentalnie, że konstrukcja danego przepustu czy przejścia powinna być dostosowana do każdej grupy zwierząt indywidualnie.

Wieloletnie badania podczas realizacji monitoringu przyrodniczego wykazały, że ogrodzenia instalowane wzdłuż szlaków kolejowych skuteczniej eliminują śmiertelność od samych przejść dla zwierząt. Tym niemniej optymalna sytuacja występuje wtedy, gdy przejścia dla zwierząt funkcjonują wspólnie z ogrodzeniami – ogrodzenia naprowadzają zwierzęta bezpośrednio w kierunku przejść dla zwierząt.

Kształtowanie krajobrazu

Jednym z działań mogących ograniczyć atrakcyjność szlaków kolejowych dla dzikich zwierząt jest kształtowanie krajobrazu poprzez odpowiednie zarządzanie zielenią. Jedną ze skutecznych metod w tym obszarze jest usuwanie roślinności na całej szerokości wzdłuż pasa kolejowego. Rozwiązanie to istotnie zmniejsza atrakcyjność korytarza kolejowego dla zwierzyny (eliminuje kryjówki i żerowiska), a także zwiększa widoczność oraz szansę zauważenia nadjeżdżającego pojazdu.

Propozycje przyszłych kierunków badań

Naukowcy wskazują kilka priorytetowych obszarów wymagających dalszych badań i analiz w celu określenia i utrzymania zrównoważonego rozwoju infrastruktury kolejowej. W pierwszej kolejności będą to wnikliwe badania zorientowane w kierunku oceny oddziaływania kolei na bioróżnorodność oraz wskazanie odpowiednich działań łagodzących ten wpływ. Jak dotąd powstało niewiele tego typu szczegółowych analiz. Jednym z pierwszorzędnych paneli badawczych powinien być:

• monitoring przyrodniczy
• monitoring przed- oraz po-wykonawczy

Są to odpowiednio zaprojektowane, długoterminowe (kilkuletnie) badania w celu określenia skali oraz charakteru wykorzystywania terenu przez zwierzęta przed oraz po zrealizowaniu inwestycji.

Mimo powszechnej wiedzy na temat występowania śmiertelności zwierząt w wyniku zderzeń z pojazdami, wciąż brakuje precyzyjnych szacunków w tym zakresie. Niewiele wiadomo na temat śmiertelności małych gatunków zwierząt. Brak doświadczeń uwzględniających błąd obserwatora (efektywność wykrywania) oraz czas zalegania martwych zwierząt w pasie kolejowym. Zagadnienie to zostało dość dobrze opisane w odniesieniu do dróg. Z uwagi jednak na specyfikę infrastruktury kolejowej wyniki te nie powinny być ekstrapolowane.

Istnieje potrzeba lepszego zrozumienia efektu barierowego oraz fragmentacji siedlisk spowodowanych budową oraz funkcjonowaniem infrastruktury kolejowej. W tym kontekście należy określić czy przejścia dla zwierząt zapewniają efektywną łączność pomiędzy populacjami zwierząt żyjącymi po obu stronach szlaku komunikacyjnego. To zadanie rozwiązują takie działania jak:

• monitoring przyrodniczy
• badania genetyczne

Istotne jest również określenie czy śmiertelność zwierząt oraz efekt barierowy zagrażają żywotności i przetrwaniu populacji zwierząt w perspektywie długoterminowej, czy jednak czynniki te mają większego znaczenia.

Istnieje szereg innych słabo poznanych zagadnień czekających na odkrycie. Niewiele wiadomo na temat oddziaływania hałasu oraz wibracji na bioróżnorodność występującą wzdłuż arterii kolejowych. Ponadto brakuje analiz obejmujących finansową opłacalność poszczególnych działań i rozwiązań minimalizujących. Czynnik ten jest często kluczowym aspektem decydującym o wdrożeniu danego rozwiązania.

Naukowcy postulują na rzecz dalszego rozwoju dziedziny zwanej „Ekologią kolei” (eng. Railway Ecology), jako istotnego uzupełnienia wiedzy w obszarze oddziaływania infrastruktury transportowej na środowisko (obok ugruntowanej już ekologii dróg). Mimo znacznego postępu jaki dokonał się w ciągu ostatniej dekady, wiele aspektów w dziedzinie ekologii szlaków kolejowych pozostaje wciąż słabo poznanych.

O autorze:

Karol Kustusch – biolog, specjalista ds. ochrony środowiska w firmie AvesNature, która specjalizuje się m. in. w realizacji kompleksowego monitoringu przyrodniczego dla branży budowlanej.