Bona Sforza d’Aragona (1494-1557), włoska księżniczka, została żoną polskiego króla Zygmunta Starego pięćset dwa lata temu. Okrągłą, 500. rocznicę, świętowaliśmy umiarkowanie hucznie, chociaż różne instytucje przypominały o tej wyjątkowej królowej, która przeżyła w Polsce prawie 40 lat. Urodziła się i zmarła we Włoszech – w Vigevano i w Bari; u boku polskiego króla była bardzo aktywna i pozostawiła po sobie trwałą spuściznę.
Powszechnie wiadomo, że to właśnie wychowana na włoskiej kuchni królowa Bona wprowadziła do kuchni polskiej wiele nieznanych wcześniej warzyw, do dziś nazywanych „włoszczyzną”. Zawdzięczamy jej sprowadzenie na nasze stoły pomidorów, kalafiorów, karczochów, fasoli szparagowej, brokułów, kapusty, marchwi, sałaty czy szpinaku, które w
owym czasie były dla Polaków całkowitą nowością, podobnie jak makarony włoskie i przyprawy korzenne. Jej też zawdzięczmy spopularyzowanie wina, wcześniej mało znanego, jako że popularne było spożywanie miodów pitnych.
Królowa, która w młodości zdobyła staranne wykształcenie, stała się także mecenasem kultury i edukacji.
W okresie regresu Akademii Krakowskiej wspierała wysyłanie młodzieży polskiej na studia zagraniczne, co było bardzo cenne. Kształcona przez Crisostomo Colonna,
członka Akademii Pontana i Antonio Galateo, miała wiedzę z zakresu historii, prawa, administracji i teologii, znała dzieła Wergiliusza, Cycerona i Ojców Kościoła i wypowiadała się w sposób charakterystyczny dla uczonych. Współczesne jej kroniki opisują ją jako osobę gospodarną, oszczędną i ambitną w każdym zakresie działań, jakie podejmowała. (*4)
Kroniki donoszą także, że Bona otwarcie wtrącała się do polityki, gospodarki, kultury. Mawiała: „U was dukaty leżą na gościńcach, schylić się jeno, ażeby je zebrać. Nikt nie chce? Tym lepiej dla mnie” (*). Bona Sforza, jako żona króla Zygmunta Starego, uczyniła dla Polski wiele dobrego. Budowała mosty, młyny, tartaki, zagospodarowywała nieużytki, rozbudowywała miasta Mazowsza, nadane jej jako „Oprawa Polskich Królowych”. Budowała twierdze warowne, np. Bar (dzisiejsza Ukraina). Gromadziła majątek, kierowana dążeniem do zapewnienia Jagiellonom niezależności finansowej. Skupiła liczne posiadłości na Litwie,
wprowadziła tam reformy podatkowe i rolne oraz przejęła nadzór nad komorami celnymi. Zabiegała o przyłączenia Prus Książęcych do Korony, poprzez ich inkorporację, a także oferowała swoje dziedziczne księstwo Bari i Rossano w zamian za przyłączenie do Polski Śląska. Zarzucano królowej intryganctwo, żądzę władzy, chciwość, przekupstwo, sprzedawanie urzędów świeckich i wyższych godności duchownych (*5), a nawet podejrzewano ją o otrucie książąt mazowieckich i synowej, Barbary Radziwiłłówny. (*3) Tym niemniej, gdy opuściła Polskę, dobra królewskie były znakomicie zagospodarowane i przynosiły znaczne dochody. Niestety, jej dzieci – jakby na potwierdzenie jej ulubionej maksymy: „Przekupstwo nie zostało wymyślone dla przyjaciół”, większość tych dóbr rozdały
potem magnatom, w zamian za ich lojalność. (*1)
Pochodziła z możnego włoskiego rodu Sforzów, książąt Mediolanu. Po tym, jak odsunięto od władzy jej ojca, Giana Galeazza Sforza, matka, księżna Izabela Aragońska, wraz z córkami, wyjechała do Bari, by działać na rzecz odzyskania znaczenia politycznego rodziny, a także dawnych posiadłości. Dzięki wsparciu Habsburgów doprowadziła do małżeństwa córki z owdowiałym królem polskim, Zygmuntem Starym. Uroczystości zaślubin i koronacji Bony odbyły się w Krakowie 18 kwietnia 1518 roku (*2), czyniąc z włoskiej księżniczki królową Polski, wielką księżnę litewską, księżnę Rusi, Prus, Mazowsza. Bona była zarazem spadkobierczynią roszczeń do Królestwa Jerozolimy, a także księżną Bari i Rosano. Tam też wróciła pod koniec życia, po śmierci męża i po opuszczeniu Polski.
W rok po powrocie do księstwa Bari Bona Sforza została otruta przez swego zaufanego dworzanina, Jana Wawrzyńca Pappacodę, jakoby z incjatywy Habsburgów, podejrzewanych o sfałszowanie jej testamentu. Spoczęła w katedrze w Bari, chociaż życzyła sobie być pochowana w Neapolu.
Zarówno ceremonia pogrzebowa jak i grób były nader skromne jak na królową. Dopiero po latach jej córka, Anna Jagiellonka, uzyskawszy zgodę od papieża, przeniosła ciało matki do Bazyliki św. Mikołaja. Projekt nagrobka zleciła działającemu w Rzymie Polakowi, Tomaszowi
Treterowi. Ozdobne popiersie nagrobne w stylu manierystycznym, z białego i czarnego marmuru, wykonali według jego rysunków rzeźbiarze Andrea Sarti, Francesco Zagarella i Francesco Bernucci (*). Bonę przedstawiono jako postać klęczącą i pogrążoną w modlitwie. Postacie boczne to dwaj biskupi: św. Mikołaj, patron Bari i św. Stanisław, patron Polski; poniżej nagrobka, dwie postacie kobiece trzymają tarcze z godłem Królestwa Polskiego i herbem księstwa Bari. Dzieło przetrwało do dzisiaj, jako jeden ze śladów polskiej królowej na ziemi włoskiej.
Z okazji jubileuszu 500-lecia koronacji Królowej Bony, kilkunastu członków Towarzystwa Raperswilskiego odbyło podróż studyjną do Włoch, zorganizowaną przez dr hab. Hannę Krajewską, dyr. Archiwum PAN. W ramach programu nie tylko odwiedzono grobowiec Królowej, ale także – dzięki wsparciu i kontaktom pana Carlo Longo de Bellis z Bari – doszło do spotkania z władzami miasta Modugno, gdzie przechowywane są liczne dokumenty, związane rodziną Sforza. Przekazano do zbiorów płótno z wizerunkami Królowej Bony, namalowanymi z inicjatywy Pauliny Kopestyńskiej, członka Towarzystwa Raperswilskiego.
Artystka, instruktorka kursów plastycznych, zainspirowała do tego swoich uczniów z MOK Józefów. Malarka, urodzona w Jakucji i wykształcona w Moskwie, większość swego życia spędziła w Polsce, a także we Włoszech, gdzie w rejonie Como mieszkała przez 10 lat. Więzy polsko-włoskie są jej bliskie, stąd projekt uczczenia jubileuszu 500. lecia koronacji Bony, poprzez zorganizowanie wystawy jej portretów, wydrukowania plakatów i płótna z wizerunkami królowej, które trafiło do archiwum w Modugno. Goście z Towarzystwa Raperswilskiego otrzymali w prezencie publikacje na temat polskiej Królowej, zarazem Księżnej Bari: „Memoria e Storia della Chiesa Maria Santissima Annunziata di Modugno” oraz “Comune di Modugno Guida Turistico-Culturale“ .
Tekst: Barbara Czechmeszyńska-Skowron / Fundacja Pokolenia Pokoleniom / korespondentka ds. kultury, sztuki, artystów
Żródła: (*)Wikipedia oraz (*2) M.Bogucka „Bona Sforza“ Zakład im. Ossolińskich,
(*4)H. Kozakiewiczowa, „Mecenat Jana Łaskiego“ w: Biuletyn Historii Sztuki, Warszawa 1961,
(*3) I.Kienzler „Mroczne karty historii Polski”, wyd. Bellona, 2013r.
*(5) W. Krynicki, „Dzieje Kościoła powszechnego“, Włocławek 1914
Wizerunki Bony: użyczone przez Archiwum Muzeum Narodowe w Krakowie; Rysunki/Plakat: archiwum P. Kopestyńska, Foto grobu: Wikipedia
