W związku z nasilającymi się represjami wobec polskiej mniejszości narodowej na Białorusi publikujemy w list Pani Konsul Generalnej Adrianny Siennickiej z prośbą o włączenie się do kampanii #WolniPolacyNaBialorusi #FreePolesInBelarus.
Związek Polaków na Białorusi
Po rozpadzie ZSRS Polacy z Białorusi utworzyli szereg organizacji i stowarzyszeń kulturalno-
oświatowych w celu kultywowania swej tożsamości narodowej. Do 2005 r. (kiedy został
zdelegalizowany przez władze) największą z nich był Związek Polaków na Białorusi z siedzibą w
Grodnie, który liczył wtedy ok. 20-22 tys. członków. Po nieuznanym przez władze białoruskie wyborze
na prezesa ZPB Andżeliki Borys w 2005 r., władze RB wyznaczyły nowy, posłuszny „zarząd” Związku
Polaków na Białorusi (obecnie kierowany przez Aleksandra Songina), odbierając następnie
strukturom dotychczasowego ZPB większość (15) ufundowanych przez Polskę tzw. Domów Polskich.
Wobec działaczy uznających zarząd kierowany przez A. Borys zastosowano różne formy szykan i
represji. Pomimo presji, Związek Polaków na Białorusi prowadzi nadal działalność statutową w sferze
kultury i oświaty. 10 grudnia 2016 r. Andżelika Borys została wybrana na prezesa ZPB, zastępując na
tym stanowisku Mieczysława Jaśkiewicza. W czasie kolejnego, X Zjazdu ZPB który odbył się online w
dniu 20.03.2021 r., została ponownie wybrana na prezesa ZPB.
Przy ZPB działa szereg stowarzyszeń środowiskowych, takich jak: Stowarzyszenie Żołnierzy Armii
Krajowej, Stowarzyszenie Polaków Ofiar Represji Politycznych – Sybiracy, Stowarzyszenie
Kombatantów Polskich, Towarzystwo Plastyków Polskich, Polskie Towarzystwo Lekarskie, Klub
Inteligencji Polskiej, Towarzystwo Młodzieży Polskiej, chóry, zespoły artystyczne. Ważna jest
działalność liczącego ok. 2.500 członków Stowarzyszenia Polska Macierz Szkolna, zajmującego się
działalnością oświatową, skierowana głównie do nauczycieli języka polskiego oraz do młodzieży. Przy
PMS działają: Duszpasterstwo Nauczycieli, Klub Studentów Polskich skupiający stypendystów Semper
Polonii, Wspólnota Młodej Polonii, Uniwersytet III wieku i inne.
Podstawy prawne dot. Praw mniejszości w kontekście ochrony praw mniejszości polskiej na Białorusi
Prawo do zachowania własnej tożsamości to jedno z podstawowych praw człowieka. Każdy
członek mniejszości narodowej powinien mieć prawo do:
swobodnego posługiwania się swoim językiem ojczystym w życiu prywatnym i
publicznym;
tworzenia i utrzymywania własnych instytucji, organizacji lub stowarzyszeń o
charakterze kulturalnym, oświatowym, religijnym;
wyznawania i praktykowania swojej religii, w tym także prowadzenia oświatowej
działalności religijnej w języku ojczystym;
ustanawiania i utrzymywania niezakłóconych kontaktów zarówno w obrębie własnej
grupy etnicznej w danym kraju, jak i poprzez granice, z obywatelami innych państw;
dostępu do informacji w języku ojczystym, jej rozpowszechniania i wymiany;
zakładania i utrzymywania organizacji lub stowarzyszeń w kraju ich zamieszkania, jak
również uczestniczenia w międzynarodowych organizacjach pozarządowych.
Te prawa polskiej mniejszości na Białorusi gwarantuje przede wszystkim Traktat między
Rzecząpospolitą Polską a Republiką Białoruś o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, z
dnia 23 czerwca 1992 r. który wprost powołuje się na przepisy prawa międzynarodowego.
Art. 13 mówi: „Umawiające się Strony zobowiązują się do respektowania międzynarodowych
zasad i standardów dotyczących ochrony praw mniejszości narodowych, w szczególności
zawartych w międzynarodowych paktach praw człowieka, Akcie końcowym Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 , Dokumencie spotkania kopenhaskiego w sprawie
ludzkiego wymiaru 2 oraz Paryskiej Karcie dla Nowej Europy.”
Akt Końcowy Konferencji wprost mówi, że Państwa (..) na których terytorium znajdują się
mniejszości narodowe, będą szanować prawo osób należących do takich mniejszości do
równości wobec prawa, dadzą im pełną możliwość rzeczywistego korzystania z praw
człowieka i podstawowych wolności, i w ten sposób będą chronić ich uzasadnione interesy w
tej dziedzinie.
Zaś Dokument spotkania kopenhaskiego w którym za zasady podstawowe uznano m.in.:
poszanowanie praw osób należących do mniejszości stanowi jako części powszechnie
uznawanych praw człowieka, zaś korzystanie z praw człowieka i podstawowych wolności
przez osoby należące do mniejszości winno przebiegać w warunkach pełnej równości i bez jakiejkolwiek dyskryminacji zaś osoby należące do mniejszości mają mieć prawo swobodnego
wyrażania, kultywowania i rozwijania swej tożsamości etnicznej, kulturalnej, językowej lub
religijnej.
Dokument ten wprost też określa zobowiązanie państwa w zakresie ochrony mniejszości
narodowych do: ochrony tożsamości osób należących do mniejszości narodowych, dążenia
państw do stwarzania możliwości nauczania osób należących do mniejszości narodowych ich
języka ojczystego lub w ich języku ojczystym; szanowania praw osób należących do
mniejszości w zakresie skutecznego uczestnictwa w sprawach publicznych czy uznania przez
państwa szczególnego znaczenia konstruktywnej współpracy międzypaństwowej także w
kwestiach dotyczących ,mniejszości.
1 Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie przyjęty 1 sierpnia 1975 r.
2 Dokument spotkania kopenhaskiego w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE z 29 czerwca 1990 r.
Sytuacja mniejszości polskiej na Białorusi – kwestie oświatowe
Od sierpnia 2020 r. obserwujemy jakościową zmianę sytuacji na Białorusi. Reakcją władz na protesty
społeczne po sfałszowanych wyborach prezydenckich, stało się zaostrzenie rygorów wobec obywateli
i dalsze ograniczenie ich swobód, ze stosowaniem represji włącznie. Akcja zastraszania i
podporządkowywania białoruskiego społeczeństwa objęła też przedstawicieli polskiej mniejszości. Na
trudną sytuację społeczno-polityczną nałożyła się pandemia i związane z nią ograniczenia.
Zgodnie z przekonaniem o konieczności oddzielenia spraw polonijnych od bieżących zawirowań
politycznych, Związek Polaków na Białorusi Andżeliki Borys nie włączył się aktywnie ani w akcje
protestacyjne, ani w działalność struktur opozycyjnych, powstałych po wyborach 9 sierpnia.
- Represje i szykany wobec środowisk polskich
Działania władz białoruskich nie omijają też polskich środowisk (oprócz ostatnich zatrzymań Andżeliki
Borys i Andrzeja Poczobuta), w tym oświatowych. Oto przykłady:
- W dniu 12 marca br. zatrzymanie dyrektor Polskiej Szkoły Harcerskiej w Brześciu i jednocześnie
prezes Forum Polskich Inicjatyw Lokalnych, pani Anny Paniszewej. Do aresztowania doszło na
przejściu granicznym, w czasie powrotu pani Paniszewej z Polski do Brześcia. - W dniu 4 marca br. pani Irena Biernacka, prezes Oddziału ZPB w Lidzie po raz trzeci stanęła przed
sądem i po raz trzeci została ukarana grzywną w drakońskiej wysokości (ok. 470 EUR). Wszystkie
grzywny dotyczyły oskarżeń o udział w „nielegalnych manifestacjach”, faktycznie chodziło o publiczne modlitwy przed kościołem.
3 marca br. ruszył proces pana Igora Bancera – byłego rzecznika ZPB i męża Andżeliki Orechwo
szefowej Rady Naczelnej ZPB. Bancer od listopada ub. r. jest przetrzymywany w areszcie lub na
badaniach psychiatrycznych w Mińsku.
Według nieoficjalnych źródeł, represjonowanych mogło być już co najmniej 100 działaczy polskich.
Wobec zatrzymanych osób formułowane są nielogiczne zarzuty – np. o wywieszenie „nielegalnej”
flagi, publiczną modlitwę, o namalowanie napisu, o posiadanie niewłaściwych treści w telefonach., o
udział jako publiczność w procesach, za publiczne danie wyrazu emocjom, itp. Jednocześnie w
państwowych mediach pojawiają się coraz częściej akcenty antypolskie.
- Polska oświata na Białorusi
Wg danych MSZ na Białorusi działa prawie 130 ośrodków nauczających j. polski, w których uczy się
prawie 12 tys. dzieci. Ponad połowa szkół to szkolnictwo społeczne, w którym naukę pobiera prawie
75% uczniów.
ORPEG kieruje swoich nauczycieli na Białoruś – uczą w Brześciu, Grodnie i Baranowiczach.
Władze Białorusi powracają ostatnio do prac nad zmianami w Kodeksie Oświatowym Republiki
Białoruś z zapisami niekorzystnymi dla szkolnictwa mniejszości narodowych. Nowelizacja tego
dokumentu jest procedowana z przerwami od 2014 r. Obecny projekt zakłada wprowadzenie w
miejsce obecnie obowiązującego obowiązkowego egzaminu maturalnego w języku nauczania (czyli
polskim) możliwość zdawania matury w języku urzędowym lub w języku mniejszości. Sformułowania
użyte w Kodeksie pozostawiają ostateczne decyzje odnośnie do zakresu stosowania języka
mniejszości ministerstwu oświaty oraz władzom lokalnym co w warunkach białoruskich oznaczać
może dużą dowolność stosowania w zależności od aktualnego politycznego kontekstu.
Przeciw projektowi zdecydowanie protestują środowiska polskie, uznając że nowe prawo stanie się
„spektakularnym przejawem dyskryminacji przez władze RB polskiej mniejszości narodowej i jej
prawa do otrzymywania edukacji w języku ojczystym w ramach państwowego systemu edukacji i
oświaty”.
Andżelika Borys – urodzona w Grodnie, ukończyła szkołę
średnią w grodzieńskiej wiosce Podlipki, a następnie technikum
pedagogiczne w Zamościu i studia na Wydziale Pedagogiki i
Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku. Po studiach pracowała
jako nauczycielka j. polskiego w Odelsku i w Grodnie. Od 1995
członek Związku Polaków na Białorusi, w 1998 została
przewodniczącą wydziału edukacji ZPB. Na szóstym zjeździe ZPB
w marcu 2005 została, ku zaskoczeniu władz Białorusi, wybrana
na prezesa Związku, zastępując na tym stanowisku
współpracującego z władzami państwowymi Tadeusza
Kruczkowskiego. 12 maja 2005 r. Ministerstwo Sprawiedliwości
Białorusi unieważniło wyniki wyborów dokonanych przez zjazd ZPB, tym samym delegalizując
demokratycznie wybrany zarząd organizacji.
A. Borys pełniła funkcję prezesa ZPB do 2010 r. W tym czasie była poddawana ciągłym
represjom i naciskowi psychicznemu ze strony władz BY. KGB przesłuchiwało ją ponad 90
razy, kilka razy odbierano jej paszport zagraniczny uniemożliwiając wyjazd z Białorusi,
próbowano wytoczyć sprawę kryminalną na podstawie sfałszowanych zarzutów (o przemyt
narkotyków), niszczono mienie, grożono jej i jej rodzinie.
14 czerwca 2010 roku ogłosiła rezygnację z pełnionej funkcji prezesa ZPB, motywując to
przyczynami osobistymi. Po trzyletniej przerwie, wróciła do działalności w ZPB jako
Przewodnicząca Rady Naczelnej ZPB. W grudniu 2016 r. została wybrana ponownie na
stanowisko prezesa ZPB, zwyciężając kontrkandydata – dotychczasowego prezesa
Mieczysława Jaśkiewicza. 20 marca 2021 podczas X Zjazdu ZPB A. Borys została wybrana na
prezesa Związku na kolejną kadencję.
Laureatka wielu nagród i wyróżnień, m.in. Dyplomu Ministra SZ za wybitne zasługi dla
promocji Polski w świecie, przyznanego w 2011 r., czy nagrody Polonicus, w kategorii
„Organizacja życia polonijnego w Europie Wschodniej”, przyznanej w 2014 r. przez
Europejską Unię Wspólnot Polonijnych.
Andrzej Poczobut – członek Zarządu Głównego Związku Polaków na
Białorusi, polsko-białoruski dziennikarz, publicysta i bloger związany z
Grodnem. Urodzony w Brzostowicy Wielkiej na Białorusi. Ukończył
studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Grodzieńskiego im. Janki
Kupały. Jest autorem książki „System Białoruś”.
W latach 1999–2001 był wykładowcą prawa w Grodzieńskim Państwowym Koledżu Politechnicznym
oraz w technikum prawa i biznesu. Następnie zajął się działalnością dziennikarską. Pracował m.in. w
grodzieńskich gazetach „ Pahonia ”, „Dień”, „Miestnoje Wriemia”, „Głos znad Niemna” oraz
ogólnokrajowym dzienniku niezależnym „Narodnaja Wola”. Pełnił funkcję Redaktora naczelnego
„Magazynu Polskiego na uchodźstwie” – czasopisma Związku Polaków na Białorusi pod
kierownictwem Anżeliki Orechwo (wcześniej Andżeliki Borys). Od 2006 jest korespondentem „Gazety
Wyborczej” w Grodnie.
Jest aktywnym działaczem ZPB od lat 90. XX w. Zawsze twardo opowiadał się za zachowaniem pełnej
niezależności organizacji od władz w Mińsku, ale w ramach ustawodawstwa Białorusi. Za działalność
społeczną i dziennikarską był wielokrotnie zatrzymywany i aresztowany.
