Coraz więcej osób poszukuje dokumentów potwierdzających polskie obywatelstwo poprzez pochodzenie swoich przodków. To już zazwyczaj trzecie, a nawet czwarte pokolenie polskich emigrantów. Jak odnaleźć potrzebne dokumenty, gdzie ich szukać, jak rozpocząć te poszukiwania? W naszym poradniku odpowiadamy na wszystkie pytania.
Według danych polskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w 2021 roku o przyznanie lub potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego wystąpiło ponad 2 tys. osób z całego świata. Najwięcej Ukraińców i Białorusinów, ale także obywateli Szwecji, Kanady, Stanów Zjednoczonych, Austrii, a nawet Kuby czy Rwandy. Od wybuchu wojny na Ukrainie dane te z pewnością wyglądają inaczej, ponieważ dla wielu uciekających osób Polska stała się podstawowym adresem ucieczki.
Polskie obywatelstwo to nie tylko możliwość mieszkania w Polsce i korzystania z polskich uregulowań prawnych i socjalnych, ale także inne możliwości osiedlania się w Unii Europejskiej. Od 2002 roku polski paszport jest jednocześnie unijnym, jego posiadaczy nie obowiązują zasady wizowe i pobytowe, jakie dotyczą obywateli państw spoza Unii.
Właśnie ten ostatni argument zmobilizował do poszukiwań 23-letniego Davida z Los Angeles. Chłopak mówi, że w jego ciele płynie krew Indian, Majów, Azteków i Słowian. Jego rodzina to prawdziwa mieszkanka kultur i ludzkich losów. Urodzony już w USA dziadek jego ojca był synem emigrantów z okolic Krakowa, pradziadkowie ze strony babci pochodzili z okolic Lublina, dziadkowie matki Dawida przybyli z Meksyku i przez dwa kolejne pokolenia nie opuszczali swojej diaspory w okolicach San Diego. Dopiero matka Davida wyszła za mąż za amerykańskiego obywatela, który okazał się potomkiem Polaków.
Rodzice nie przywiązywali dużej wagi do swojego pochodzenia, choć jego matka wystąpiła o przywrócenie obywatelstwa Meksyku wiele lat wcześniej. Przyjęcie obywatelstwa meksykańskiego było więc dla Davida formalnością. Znacznie trudniejsze okazało się udowodnienie polskich korzeni.
Szczegółowe informacje o tym, jak uzyskać polskie obywatelstwo i gdzie należy się o nie starać, wyczerpująco opisano na stronie www.gov.pl/web/mswia/uzyskaj-polskie-obywatelstwo. Większości starających się, szczególnie kiedy tradycja pochodzenia jest kultywowana, a dokumenty są przechowywane, uzasadnienie wniosku i potwierdzenie go odpowiednimi dokumentami nie przysparza trudności. Nieco gorzej mają ci, którzy o swoich polskich korzeniach tylko słyszeli od krewnych, a rodzinne archiwum nie zawiera żadnych materialnych dowodów potwierdzających związki z Polską.
Za takie dowody uznaje się: metryki urodzenia, akty ślubu, wpisy do ksiąg meldunkowych, dokumenty potwierdzające posiadanie lub zrzeczenie się obywatelstwa w przeszłości. W przypadku rodzin, których protoplasta wyemigrował z terenów obecnej Polski np. na przełomie XIX i XX w., posiadanie takich dokumentów może już być niemożliwe, często w niepamięć poszły także daty urodzenia czy zgonów. Jakie kroki podjąć, aby potwierdzić polskie korzenie, analizuje Alan Jakman z portalu genealogicznego http://poszukiwacze.moremaiorum.pl
Jak rozpocząć poszukiwania polskich korzeni np. w USA, jeśli jedyna nasza wiedza o przodkach to opowieści babci dotyczące jej rodziców-emigrantów (czyli czwartego pokolenia wstecz). W wielu rodzinach posiadanie dokumentów może być już niemożliwe.
Alan Jakman: Przede wszystkim należy rozpocząć od poszukiwań wszelkich dokumentów wytworzonych już przez administrację amerykańską. Mam tu na myśli listy pasażerskie statków osób przybywających do brzegów Stanów Zjednoczonych. Najczęściej pierwszym punktem była wyspa Ellis Island niedaleko Manhattanu. Między 1892 a 1954 rokiem stacja przyjęła około 12 000 000 pasażerów, w tym wielu Polaków. Na stronie https://www.statueofliberty.org/ellis-island/ można znaleźć bazę migrantów zarejestrowanych w tym miejscu. W takim wykazie zazwyczaj – chociaż jest to uzależnione od roku emigracji – zapisywano, skąd i dokąd przybywa migrant, ile ma lat, jaki jest jego zawód i czy ktoś na niego czeka w USA.
Ponadto należy przeszukać powszechne spisy ludności, które były wykonywane w Stanach Zjednoczonych regularnie co 10 lat od roku 1790. Najnowszy census dostępny jest z 1950 roku. Znajdziemy w nim wiele cennych informacji, a ich szczegółowość zależna jest od roku, w którym ujęci zostali krewni.
Kolejnymi ważnymi dokumentami są zwłaszcza akty zgonów i ślubów naszych krewnych-emigrantów. W nich zapisywano zazwyczaj miejsce narodzin (niekiedy ostatniego zamieszkania) w Polsce. W aktach ślubów wskazywano również najczęściej dane rodziców państwa młodych.
Istotne jest, by pamiętać, że w dokumentach amerykańskich polskie nazwiska bardzo często zapisywano błędnie. Spotkałem się z tym, że nazwisko Markowski zostało zapisane jako McCloskey, co w wymowie (Makloski) jest bardzo podobne do właściwej formy. Bardzo często zamieniano „cz” na zbitkę „tch” – np. Witewicz = Vitevitch, Frankowicz – Frankovitch. Należy więc wykazać się pewną kreatywnością co do możliwości zapisu polskich, zwłaszcza trudniejszych nazwisk.
Ponadto trzeba pamiętać, że do 1918 roku Polski nie było na mapach świata. Dlatego w dokumentach amerykańskich znajdziemy często, przy określeniu kraju, z którego przybyli migranci: Germany, Austria i Russia. Oznacza to kolejno, że krewni mieszkali w granicach zaboru pruskiego, austriackiego lub rosyjskiego. Należy też zwrócić uwagę na sposób zapisu miejscowości, z której przybyli. Zdarzało się, że niekiedy podawano większe miasto, a nie konkretną wieś (np. Lwów zamiast Zimna Wódka), albo nazwa miejscowości została zapisana błędnie.
Osoby posiadające polskich przodków mogą starać się o potwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego, a nie przyznanie go. Jakimi dokumentami można udowodnić posiadanie polskiego obywatelstwa? Jakie dokumenty honorują urzędy?
W zależności od zaboru, w którym mieszkali przodkowie, istotne są różne dokumenty. Podstawą są przepisy prawa dotyczące zrzeczenia się i potwierdzenia obywatelstwa polskiego (Dz.U. 2012 r., poz. 161 ze zm.), a także nieobowiązujące już zapisy ustaw o obywatelstwie polskim: tj. ustawy o obywatelstwie polskim z 1962 roku oraz z 1951 roku, a także ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego z 1920 roku. Warto przy tym pamiętać, że data migracji jest istotna w tym, jakie przepisy prawa należy analizować. Jeśli na przykład dana osoba urodziła się w 1910 roku, a wyemigrowała w roku 1937, to obowiązywały ją zapisy z ustawy z roku 1920.
Ważne są akty metrykalne, by potwierdzić dane osobowe. Na przykład w zaborze rosyjskim potwierdzeniem obywatelstwa może być wpis w księgach ludności stałej, w zaborze austriackim – certyfikat przynależności. Jeśli przodkowie wyemigrowali przed II wojną światową, istotna będzie wspomniana ustawa z 1920 roku, gdzie określone zostały, jakie dokumenty z państw zaborczych świadczyły o polskim obywatelstwie.
Każda sprawa jest indywidualna i należy przede wszystkim zebrać jak najwięcej dokumentów dotyczących polskich przodków.
Polskie archiwa są coraz łatwiej dostępne on-line. Wielu dokumentów trzeba jednak poszukać osobiście, a te dostępne często przetłumaczyć, np. z języka rosyjskiego w przypadku byłych mieszkańców zaboru rosyjskiego. Wiele danych z innych zaborów jest rozproszonych. Jakie trudności napotkają osoby podejmujące się samodzielnej kwerendy?
Przede wszystkim język, w którym spisywano dokumenty metrykalne. W zaborze pruskim był to język niemiecki, w zaborze rosyjskim – rosyjski, a w zaborze austriackim – łacina. Ponadto nie wszystkie archiwalia przechowywane są w instytucjach państwowych, które z zasady dają nieograniczony dostęp do swoich zasobów. Wiele materiałów archiwalnych przechowywanych jest w archiwach kościelnych, które mają niejednolite zasady ich udostępniania.
Gdy poszukujemy przodków na terenie obecnej Polski, konieczne jest zapoznanie się z przepisami prawa dotyczącymi rejestracji urodzeń, ślubów i zgonów w co najmniej trzech zaborach. W każdym z tych terenów regulacje prawne wyglądały inaczej i zmieniały się w kolejnych latach. Część dokumentacji, nawet tej XIX-wiecznej, może być nadal przechowywana w Urzędach Stanu Cywilnego, a wówczas dostęp do niej nie jest wprost uregulowany.
Najważniejsze jest przede wszystkim ustalenie miejsca, z którego wyemigrowali przodkowie. To nie zawsze jest proste i niekiedy trzeba poświęcić kilka, kilkanaście godzin na kwerendę w źródłach amerykańskich, by móc rozpocząć badania w Polsce.
Jakie motywy kierują cudzoziemcami polskiego pochodzenia zwracającymi się do Pana o pomoc w poszukiwaniach polskich korzeni? Na ile to kwestia sentymentu i potrzeba budowania poczucia tożsamości, a na ile względy praktyczne, takie jak choćby fakt członkostwa Polski w UE.
Badania, które realizuję dla moich Klientów, wynikają przede wszystkim z potrzeby poznania kraju swoich przodków. W Stanach Zjednoczonych każdy jest „skądś”. W niektórych rodzinach wieść o polskim pochodzeniu przetrwała w żywej tradycji. W innych – są to tylko mgliste wspomnienia o pradziadku, który mówił po polsku. Niekiedy migranci utrzymywali kontakt z krewnymi, którzy pozostali w Polsce, dzięki czemu w archiwach rodzinnych zachowały się listy. Często kontakt zakończył się wraz z wybuchem II wojny światowej. Po 1945 roku albo nie było do kogo pisać, albo – w smutnej rzeczywistości sowieckiego porządku – krewni pozostali w Polsce bali się korespondować z krewnymi ze Stanów Zjednoczonych.
Oczywiście są także osoby, które poszukują swoich przodków, by potwierdzić polskie obywatelstwo poprzez pochodzenie. Takie badania ograniczają się jednakże do zdobycia konkretnej dokumentacji. Nie rozwijamy wówczas wiedzy o przodkach: kim byli, co robili, jak żyli, jaki był ich status społeczny.
Gdzie szukać informacji o polskich przodkach. Proszę wskazać naszym Czytelnikom najważniejsze tropy.
Archiwum rodzinne
Pamięć najstarszych członków rodziny i rodzinne fotografie. Wspomnienia najlepiej nagrać, warto też poprosić o opisanie fotografii. Ważnym źródłem mogą być zachowane listy, widokówki z wyjazdów, pamiętniki, zapiski.
Metryki
Nakaz gromadzenia informacji o chrztach, ślubach i pogrzebach wprowadzono po Soborze Trydenckim (1545-1563). Niektóre parafie, jak np. bazylika Mariacka w Krakowie, prowadziły te spisy jeszcze przed soborem. Metryki stały się oficjalnymi dokumentami publicznymi w czasach zaborów, jednak nie wszędzie w tym samym czasie. W zaborze rosyjskim nakaz był konsekwencją Kodeksu Napoleona – niezależnie od zaborcy; w zaborze austriackim – rok 1784 i postanowienie cesarza; natomiast w zaborze pruskim – od roku 1794.
W zaborze rosyjskim w latach ok. 1867-1916 zapisywano je po rosyjsku. W 1946 roku powstała pierwsza powojenna ustawa powołująca świeckie urzędy stanu cywilnego na terenie Polski. USC zajmowały się m.in. rejestracją narodzin, ślubów i zgonów. Mają one obowiązek przechowywać akta urodzenia przez 100 lat, akty małżeństw i zgonów przez 80. Po tym czasie dokumenty trafią do archiwów państwowych. Metryki parafialne znajdują się parafiach, a ich kopie, niekiedy oryginały – w archiwach diecezjalnych. Parafie wciąż posiadają własne metryki – nie muszą ich przekazywać do archiwów państwowych, zamiast tego przekazują ich kopie archiwom diecezjalnym.
Księgi kościelne
Poza aktami metrykalnymi można znaleźć tam informacje o zapowiedziach, spisy parafian, ogłoszenia parafialne, listy bierzmowanych, informacje o organizacjach dobroczynnych. W księgach zakonnych można znaleźć informacje na temat pochodzenia mnichów, lokalnej szlachty, darczyńców.
Rejestry podatkowe
Przechowywane są w oddzielnym archiwum. Dostarczają informacji o statusie materialnym przodków, mogą zawierać, w zależności od regionu i czasu ich wytworzenia, m.in.: imiona, nazwiska, imiona rodziców, zawody, aktualne stanowiska, datę urodzin, wyznanie, narodowość i miejsce zamieszkania.
Akta wojskowe
Zawierają nie tylko dane osobowe, ale także informacje o wykształceniu, miejscu zamieszkania, przebiegu służby, zdobytych wyróżnieniach, odniesionych obrażeniach etc. Większość dokumentacji wojskowej dotyczącej okresu II Rzeczypospolitej znajduje się w Wojskowym Biurze Historycznym w Warszawie: wbh.wp.mil.pl/pl/index.html.
Jakie dokumenty on-line mogą pomóc poszukującym? Jakie są popularne i przydatne bazy dostępne w sieci?
Szukajwarchiwach.gov.pl – serwis internetowy prowadzony przez Narodowe Archiwum Cyfrowe. Zawiera skany i opisy materiałów archiwalnych zgromadzonych w polskich archiwach, m.in. akta metrykalne i stanu cywilnego (www.szukajwarchiwach.pl)
Geneteka – ogólnopolska baza indeksów ksiąg metrykalnych prowadzona przez Polskie Towarzystwo Genealogiczne. Członkowie i sympatycy tej organizacji – pasjonaci genealogii – digitalizują i indeksują kolejne dane dostępne w archiwach państwowych i kościelnych (www.geneteka.genealodzy.pl/index.php).
Genealogy Indexer – przeszukuje dostępne online bazy danych, gazety i inne archiwalia z całego świata (www.genealogyindexer.org)
Family Search – bazy Mormonów tworzone na podstawie skanów danych metrykalnych z archiwów państw i archiwów kościelnych Europy Środkowej i Wschodniej (familysearch.org)
Szukaj przodka – obszerna baza linków z danymi o przodkach, takimi jak wyszukiwarki emigrantów do USA, listy pasażerów statków z Europy, informacje o więźniach politycznych, polskiej szlachcie etc. (www.szukajprzodka.pl/szukaj.php)
Osoby represjonowane ze strony Niemców – wyszukiwarka osób będących ofiarami represji niemieckich w czasie II wojny światowej. Aktualizowana na bieżąco, obecnie liczy ponad 4,5 mln nazwisk (www.straty.pl/index.php/szukaj-w-bazie)
Katalog IPN – katalog funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa i rozpracowywanych (www.katalog.bip.ipn.gov.pl/)
Więźniowie Auschwitz – wyszukiwarka więźniów (www.auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/)
Indeks Represjonowanych przez ZSRS – wyszukiwarka prowadzona przez IPN, wcześniej przez „Kartę”, gromadzi informacje o obywatelach II Rzeczypospolitej poszkodowanych przez ZSRS w latach 1939-1945, jest aktualizowana (www.indeksrepresjonowanych.pl)
Obd Memorial – skany strat osobowych Armii Czerwonej, w tym Polaków z dawnych Kresów (www.obd-memorial.ru/html/index.html)
Baza powstańców styczniowych – tworzona na podstawie literatury, archiwów, pamiętników, informacji rodzinnych (www.genealogia.okiem.pl/powstanies/)
Polegli w I wojnie światowej – nazwiska poległych w trakcie działań wojennych w latach 1914-1918 (www.polegli.forgen.pl/)
Baza ofiar rzezi wołyńskiej – upamiętnienie ofiar zbrodni ludobójstwa w latach 1939-1945 (https://zbrodniawolynska.pl/zw1/form/247,Baza-Ofiar-zbrodni-wolynskiej.html)
Jewish Record Indexing – wyszukiwarka osób pochodzenia żydowskiego na całym świecie (www.jri-poland.org/jriplweb.htm).
PRA.IN.UA – baza mieszkańców Ukrainy z lat 1650-1920 (www.pra.in.ua)
Tekst Jolanta Pawnik, dziennikarka, wykładowca i doradca medialny. Entuzjastka nowych mediów. Krakowianka zakochana w rodzinnym Sandomierzu. Autorka książek „Saga rodu Moszczeńskich” i „Sandomierska piłka ręczna”.
Projekt finansowany ze środków Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w ramach konkursu Polonia i Polacy za granicą 2021 r.
*Publikacja wyraża jedynie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.
Źródło DlaPolonii.pl
